'Molens van Kinderdijk', wel of geen deel van Alblasserdam

15 september 2013 door Hennie van der Zouw
'Molens van Kinderdijk', wel of geen deel van Alblasserdam

Veel mensen zijn de afgelopen maanden, vooral met het mooie weer, maar weer eens op de fiets gestapt voor een mooi tochtje door de omgeving, zo ook uw columnist. Hij trok er op uit om de Molens van Kinderdijk eens aan een nader onderzoek te onderwerpen, en bemerkte al fietsend dat hij meer van dit gebied wilde weten. Thuis gekomen werd aan ook de computer uitvoerig geraadpleegd.

Net als veel buitenlandse toeristen, zijn wij Hollanders uit Alblasserdam en omgeving, allemaal wel eens op de fiets gestapt, voor een tochtje naar en langs de molens.

De buitenlanders deden dat dan meestal niet op de fiets, dit vaak tot ergernis van de fietsende Hollanders, want die moesten de afgelopen maanden vaak slalommend tussen de breed uit wandelende Chinezen, Koreanen, Japanners, Duitsers, Italianen en andere nationaliteiten hun weg langs de molens zoeken.

Maar is Kinderdijk nu een deel van Alblasserdam? Ja of nee?

Als u ja zegt heeft u gelijk, en als u nee zegt heeft u ook gelijk. 

Het dorp(je) Kinderdijk is gelegen in de noordwest hoek van de Alblasserwaard, grenzend aan Alblasserdam. Kinderdijk maakt deel uit van de gemeente Molenwaard, en is dus geen deel van de gemeente Alblasserdam. Kinderdijk bevindt zich ten zuiden van de plaats waar de rivieren de Noord en de Lek samenkomen. De plaats is voornamelijk bekend om de Kinderdijkse molens. De voornaamste bedrijvigheid in Kinderdijk bestaat nu en bestond vroeger uit scheepsbouw.


Dus het dorp Kinderdijk maakt geen deel uit van Alblasserdam. Maar het lijkt wel of Alblasserdam daar jaloers op was, want een gedeelte van Alblasserdam, dat deel wat aan het dorpje Kinderdijk grenst, is wel de Alblasserdamse wijk Kinderdijk. Officieel is de Alblasserdamse wijk Kinderdijk zelfs in twee delen, twee buurten gesplitst: Oude bebouwing en nieuwe bebouwing.

Kinderdijk, het dorp dus, werd ooit door twee besturen tegen het water beschermd. Dit waren de Overwaard aan de oostkant van de Middelkade, en de Nederwaard, aan de westkant van de Middelkade. Het Bestuur van de Nederwaard bouwde in 1738 acht molens, zogenaamde stenen grondzeilers. Het Bestuur van de Overwaard bouwde in 1740 ook acht molens, dit waren zogenaamde achtkante grondzeilers. Maar eerst even iets anders, namelijk de naam Kinderdijk. Waar komt die eigenlijk vandaan? 


Over de ontstaansgeschiedenis van de naam Kinderdijk  doen een groot aantal verschillende verhalen de ronde. De oorspronkelijke naam van het dorp is echter  Elshout , en geen Kinderdijk(!), hoe zit dit, en waarom is die naam veranderd?

1. - Het bekendste verhaal over het ontstaan van de naam Kinderdijk, gaat terug naar de Middeleeuwen, en wel naar 1421 tijdens de grote Sint Elisabethsvloed van dat jaar. Toen, na vele angstige uren de ergste storm geluwd was, gingen de bewoners van Elshout eens op de dijk kijken, naar de eventuele schade, en of er nog wat er te redden viel. Daar aangekomen zag men in de verte op de rivier een wiegje aan komen drijven. Men had geen hoop, dat daarin nog iets levends zou zitten, maar toen het dichterbij gedobberd kwam, zag men beweging in het wiegje. Nog dichterbij gekomen zagen de mensen op de dijk, dat een kat het wiegje in evenwicht probeerde te houden, door erop heen en weer te springen, zodat er geen, of haast geen water in het wiegje kon komen. Toen het wiegje uiteindelijk vlak bij de dijk was, visten de inmiddels in grote getalen toegestroomde bewoners het wiegje op uit het water, en bleek er nog een baby in te liggen die, ondanks alle commotie rustig en droog, sliep………

2. - Een ander verhaal vertelt, dat de naam Kinderdijk ontstaan is, doordat de dijk die er door heen loopt ooit met behulp van kinderarbeid tot stand is gekomen……..

3. - Weer een ander verhaal vertelt, dat er een zekere Jan in een groot huis nabij Kinderdijk, wat toen nog Elshout heette, woonde. Deze Jan had veel kinderen en werd daarom Jan der Kindere genoemd. Later hebben de mensen het gebied waar hij woonde Kinderdijk genoemd…….

4. - Nog een andere verklaring is dat de betrokken dijk, bij het hedendaagse Kinderdijk  laag was ten opzichte van andere omringende dijken. De dijk was dus een kleiner exemplaar, een kind dus eigenlijk.

We slalommen al fietsend langs een groepje Japanners, die misschien wel naar een sushi-restaurant aan het zoeken zijn, en vervolgen onze fietstocht langs de molens.

Kinderdijk  werd aan het einde van de negentiende eeuw nog even wereldnieuws, omdat het in 1886 de eerste Nederlandse plaats was, met een elektriciteitsvoorziening.

Maar even terugkomen op de molens van Kinderdijk. De 19 windmolens van Kinderdijk zijn verdeeld in een rij van acht molens aan de Nederwaard, dit zijn de ronde stenen molens, een rij van acht rietgedekte achtkanters aan de Overwaard, met daarnaast een wipmolen; de Blokweerse molen die de polder Blokweer bemaalt (hierover later meer), en in de polder Nieuw-Lekkerland staan twee rietgedekte achtkantige molens.

De plek is van internationale waarde, niet alleen vanwege de windmolens, maar ook omdat alle technologie van waterbeheer vanaf de middeleeuwen hier bewaard en geconserveerd is, en ook nog dicht bij elkaar te zien is. Er zijn dijken, maar ook opslagreservoirs, en moderne pompstations en daarbij nog administratieve gebouwen.

Zo ligt het  gemeenlandshuis  van de Overwaard aan het einde van de Lage Boezem en tegen de Lek aan. Dit middeleeuwse pand bestond al eerder, maar werd in 1644 als gemeenlandshuis in gebruik genomen. Het gebouw wordt tegenwoordig gebruikt als representatief gebouw, van het waterschap Rivierenland.

Ter versterking van de pompcapaciteit zijn in het gebied van het dorpje Kinderdijk, in 1868 twee stoomgemalen opgericht. Eén daarvan - het gemaal Wisboom - bestaat nog steeds, maar is inmiddels voorzien van een elektrisch opvoerwerktuig. Vanaf 1950 is de functie van de molens overgenomen door een aantal gemalen. Het gemaal bij Kinderdijk zelf werkt met een schroef van Archimedes, wat aan de buitenkant goed te zien is.


Naast het Wisboomgemaal liggen bij Kinderdijk ook nog het J.U. Smitgemaal (uit 1972) en Gemaal De Overwaard (uit 1995).

Gelukkig, daar is nog een picknick tafel die nog niet door anderen in bezit is genomen. Hier gaan we lekker genieten van onze zelf mee gebrachte boterhammetjes, belegd met heerlijke Hollandse kaas, en wijzen tussen neus en lippen door nog even een groep Koreanen op de mogelijkheid om een rondvaart door dit gebied te maken. Dit is eigenlijk een beetje eigen belang, want dan loopt dezew groep ons straks tijdens onze verdere fietstocht niet meer in de weg. 

De Kinderdijkse Molens, daar moet ik toch nog iets meer over kwijt.

De molens van Kinderdijk betreffen in totaal negentien molens in het noordwesten van de Alblasserwaard. De Alblasserwaard is een streek in de provincie Zuid-Holland, eigenlijk kan je de Alblasserwaard een hele grote polder noemen. 

Alhoewel de molens worden aangeduid als behorend tot het dorpje Kinderdijk in de gemeente Molenwaard, ligt één van de molens net daarbuiten. Dat is de molen ‘De Blokker’, deze ligt  in de gemeente Alblasserdam. Deze wipmolen, ook wel de  Blokweerse Wip genoemd, van de polder Blokweer, is gebouwd in 1630 en brandde in 1997 af. De molen is inmiddels geheel hersteld en weer operationeel sinds 2000. (Dat deze molen volgens sommige bronnen ook in 1575 door Spaanse soldaten in brand zou zijn gestopen en afgebrand zou zijn, berust op een misverstand. Zie opmerking onderaan dit artikel.) 

Dus een stukje van de Kinderdijkse molens ligt dus wel in Albasserdam. Kunt u het nog volgen? De  ‘Blokweerse Wip’ , een van de molens van Kinderdijk, ligt in Alblasserdam! Gelukkig! Ligt er toch nog een echt stukje van de Kinderdijkse molens in Alblasserdam… 

Het gaat bij de molens van  Kinderdijk  om zogenaamde poldermolens, die samen een molengang vormen en een grote, ook internationale, toeristische trekpleister zijn. Alle negentien molens van het complex zijn inmiddels eigendom van de  Stichting Werelderfgoed Kinderdijk. Sinds 1997 staan ze op de Werelderfgoedlijst van de U.N.E.S.C.O. en het gebied is tevens een beschermd dorpsgezicht met de officiele naam:  Rijksbeschermd gezicht Kinderdijk – Elshout . En waar die naam Elshout vandaan komt weet u nu inmiddels.


Gezicht Kinderdijk - Elshout is een van rijkswege beschermd dorpsgezicht, bestaande uit het gebied van de Kinderdijkse molens in Kinderdijk. De procedure voor aanwijzing als beschermd dorpsgezicht, werd gestart op 5 april 1988. Het gebied werd op 27 april 1993 definitief aangewezen. Het beschermd gezicht beslaat een oppervlakte van 321,9 hectare.

Panden die binnen een beschermd gezicht vallen, krijgen niet automatisch de status van beschermd monument. Wel zal de betreffende gemeente het bestemmingsplan aanpassen om nieuwe ontwikkelingen in het gebied te reguleren.

De gezichtsbescherming richt zich op de stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering van een gebied en wil het toekomstig functioneren daarvan veiligstellen.

En dat het 'Gezicht Kinderdijk-Elshout' een pracht gezicht is, dat kan iedere fietser of wandelaar, of hij nu uit het buitenland komt, of uit Nederland, u uitvoerig vertellen.

De molenrijen zijn slechts te voet of per fiets goed te bezichtigen. Eén van de molens, vrij dicht bij het bebouwde gedeelte van Kinderdijk, is ook van binnen te bezichtigen. In de winterperiode alleen in de weekenden. Natuurlijk gaan wij op onze fietstocht ook deze molen bezichtigen, want dat moet je natuurlijk gedaan hebben. Ook een molen van binnen bekijken is geweldig.

De molens van Kinderdijk zijn gebouwd om het water uit deze polder weg te kunnen pompen. Onder in elke molen bevindt zich een scheprad, dat het water omhoog brengt, vaak met een hoogteverschil van wel  140 centimeter. Door het inklinken van de bodem van de polders van de Alblasserwaard, en het stijgen van het waterpeil in de rivier de Lek ,waren er steeds meer molens nodig. 


De molens van Kinderdijk verplaatsen het water uit de Alblasserwaard, welke een oppervlakte heeft  van 24.000 ha. Dit verplaatsen van het water gebeurt in twee trappen. Eerst wordt het water van een lage boezem, dat is van het polderniveau, naar een hoge boezem gepompt, die door de gehele Ablasserwaard loopt.

Bij de tweede trap wordt het water naar een reservoir gepompt. Hiervandaan wordt het water, via sluizen in de rivier gelaten, als het water het hoogste punt bijna nadert. De molens worden dan ook boezemmolens genoemd.

Deze molens zijn wel allemaal vrijwel gelijk aan elkaar, maar verschillen in details, omdat ze door verschillende aannemers zijn gebouwd. De lengte van de wieken, de vlucht genoemd, varieert tussen 27,5 en 28 meter. 

De acht met riet bedekte windmolens, die vroeger eigendom waren van het voormalige waterschap Overwaard, zijn gebouwd in 1740. Deze molens zijn achtkantig en hebben een vlucht van 28,6 tot 29,5 meter. Het schoepenrad van deze molens heeft een diameter van 6,70 meter. Net als bij de molens van Nederwaard kunnen deze molens het water over een hoogte van 1,40 meter verplaatsen.

Deze beide rijen molens zorgden, onafhankelijk van elkaar, voor de afwatering van de Alblasserwaard. Twee achtkante windmolens van de polder Nieuw-Lekkerland, zijn gebouwd in 1760. Deze heten respectievelijk  De Hoge Molen, gebouwd in 1740, en De Lage Molen, gebouwd in 1761. Beide zijn achtkante, met rietgedekte molens, gebouwd op muren van baksteen.  De Hoge Molen maalt met een vijzel van 1,8 meter diameter, die dateert uit 1962. Daarvoor had het een scheprad, net als De Lage Molen.

Oorspronkelijk stond er ook nog een 20ste molen in dit gebied. Deze was één van de drie molens van Nieuw-Lekkerland. Halverwege de 20e eeuw is deze molen echter ingestort. De wieken draaiden te hard, wat de molen niet kon dragen. Deze molen is niet meer opgebouwd.

Op 7 juli 2008 startte de restauratie van 11 van de 19 molens, die door achterstallig onderhoud in verwaarloosde staat verkeerden. Met een subsidie van het Ministerie van O.C.W. van 2,5 miljoen euro en een subsidie van een miljoen euro van de provincie Zuid-Holland en het waterschap Rivierenland, kon het herstelwerk plaatsvinden. Dat varieert van de fundering tot aan het dak en de wieken. Na een jaar of drie konden alle 19 molens weer malen.

De molens van Kinderdijk werden ooit gebouwd, omdat er moeilijkheden waren met de afwatering van de Alblasserwaard. Dit gebied was op grote schaal ontgonnen. Via sloten en weteringen werd het water in eerste instantie afgevoerd. Eerst waren er meer natuurlijke waterlopen, maar uiteindelijk bleven hiervan alleen de nu nog steeds bestaande Alblas en de Giessen over. Oorspronkelijk kon het water daarvan vrij in de rivieren, waaronder de Lek, uitlopen, maar door de afwatering klonk de bodem van de Alblasserwaard in, en ontstonden er problemen, als het rivierwater hoog stond.

Veengrond kan door dit soort effecten wel een meter per eeuw dalen, en dat gebeurde hier dan ook. De polderbesturen moesten samen gaan werken en maakten daartoe twee grote afwaterings-eenheden:

1. - Het waterschap De Overwaard, globaal gelegen in het oosten en noorden van de Alblasserwaard, uitwaterend langs de Giessen.

2. - Het waterschap De Nederwaard, gelegen ten zuiden en westen hiervan, uitwaterend via de Alblas.

Graaf Floris V van Holland richtte tevens in 1277 het Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard op. Dit legde een ringdijk aan, rond het gehele gebied, met sluisjes in de Giessen en de Alblas. Bij laag water kon hierdoor op de rivier de Merwede geloosd worden. Op den duur was dat ook niet meer voldoende. Daarom maakte men uitwatering op de plaats met de laagste waterstand buiten de polder, op de meest noordwestelijke punt van de Alblasserwaard, en dat was bij Kinderdijk.


In 1366 verlegde men de afwatering via de Giessen hierheen, en in 1370 ook de afwatering via de Alblas. Dat vergde nieuwe afwaterings kanalen van 17 kilometer lengte, in het geval van de Giessen. Beide afwateringskanalen lopen bij Kinderdijk parallel, en zijn gescheiden door een smalle kade, waarover een voetpad loopt.

Tweehonderd jaar later, voldeed dit ook niet meer. De capaciteit voor de waterberging werd vanaf 1620 vergroot. Maar nog geen 100 jaar later bleek dit opnieuw onvoldoende. Vanaf dat moment, in  1739 voor Nederwaard, en in 1740 voor Overwaard, werd het water door de boezemmolens opgepompt, naar de waterberging in de hoge boezems. Bij lage waterstand werd het water uitgelaten in de rivier.

Al fietsend hebben we ook een prachtig uitzicht op de  zogenaamde ‘Boezems Kinderdijk’ die aangrenzend aan de molenrijen in dit gebied te vinden zijn.

‘Boezems Kinderdijk’ is namelijk de naam van een zogenaamd ‘Natura 2000-gebied’, met de classificatie meren en moerassen . De oppervlakte van het Natura 2000-gebied is 340 ha., en het is in beheer bij Staatsbosbeheer.

Het gebied bestaat uit de hoge boezems van de Nederwaard, de Overwaard en Nieuw-Lekkerland en de aangrenzende polders Blokweer en Nieuw-Lekkerland. De boezems bestaan uit open water, riet- en zeggemoerassen, ruigten, grienden, struwelen en boezemkaden. De polders Blokweer en Nieuw-Lekkerland bestaan uit wei- en hooilanden, doorsneden door sloten.

En zo zijn we op onze fietstocht weer bij de 'Blokweerse Wip' aangekomen. Het enige stukje van de Molens van Kinderdijk wat in Alblasserdam ligt, al is het maar met een molen…….., en daarom durf ik het dus in deze column over de Kinderdijk te hebben, want het is toch een stukje Alblasserdam, al is het maar een heel klein stukje van de Kinderdijkse Molens…….

En ik wil besluiten met het volgende. Gelukkig is de ‘Blokweerse Wip’ na de brand weer helemaal hersteld, anders had ik geen enkele reden gehad om op www.alblasserdam.net dit stukje te schrijven………. 

Bron: Wikipedia en eigen observaties.

Foto's bewerkt met Fotosketcher.

Hartelijk dank aan de originele makers van de foto's.


Column nummer 5 van uw columnist.

-.-

Extra gegevens over de Blokkerse Wip

De scan van de akte betreffende de bouw van de Blokkerse Wip in 1630 is te vinden in het Regionaal Archief Dordrecht, toegangscode 20, inventarisnummer 34, folio 56. De datum van de akte is 10 maart 1631. De molen is echter in 1630 gebouwd. In de akte beklaagt de molenmaker zich dat hij vorig jaar die molen heeft gebouwd, maar nog steeds op betaling wacht.

Wat het afbanden van de molen in 1575 betreft geef ik hier weer wat in de blafferd (een rekening) van de ambachtsvrouwe in 1586 staat: ‘Van de rosmolen bij Godschalck van Oudheusden gegunt Jacob Dirks ende die volgende het register van mr. Arent Cobel folio LV jaarlijks voort regt vandien betaalt heeft geaht 11 pond, dan alsoo denselven molen in de laaste troubelen (bedoelde wordt in 1575) met het gehele dorp van Alblasserdam verbrant is geweest ende dat daer ’t sedert geen ros nog ook geen wintmolen tot tijden dezer blaffaert toe en heeft gestaen, daeromme alhgier van dien nogh … nyet. ’De bron van dit citaat is Heerlijkheidsarchief Alblasserdam, in het Nationaal Archief in Den Haag, archief 3.19.01 inventarisnummer 8. 

Niet de Blokkerse Wip, maar de rosmolen, een korenmolen met paarden, is dus in 1575 afgebrand. Die lag in het dorp. De Alblasserwaard heeft tussen 1570 en 1580 vrijwel voortduren onder water gestaan. Het is niet aannemelijk dat de Spaanse soldaten vanaf de dijk een kilometer door het water gingen om de Blokkerse molen in brand te steken. Bovendien is het niet logisch dat, indien de wipmolen wel afgebrand was, dat men wachtte met een nieuwe bouwen, want intussen zou de wateroverlast alleen maar toenemen. Zou in of kort na 1575 een nieuwe molen gebouwd zijn, dan is het vreemd dat in 1630 al weer een molen gebouwd moest worden.

Met dank aan de heer G. Ouweneel.


Gerelateerde wijken:

Over de columnist

Hennie van der Zouw

Hennie van der Zouw, oud leerkracht uit het basisonderwijs en inmiddels 'pensionado,' is geboren in Bolnes in de gemeente Ridderkerk en sinds 1995 inwoner van Alblasserdam. Hennie is getrouwd en vader van een zoon. Hij is geinteresseerd in computers, I.C.T., stripverhalen, sport en geschiedenis.

Hennie heeft in de laatste dertig jaar een aantal artikelen gepubliceerd in het Stripschrift, een blad met achtergrondverhalen over strips en het beeldverhaal in het algemeen.

Hennie is ook de webmaster van de websites van H.V. Anderz.


Hennie heeft, onder pseudoniem een aantal sportboeken en de eerste twee delen van een roman-cyclus geschreven en in eigen beheer gepubliceerd bij Brave New Books. De boeken over wielrennen, voetbal en schaatsen weerspiegelen Hennie 's interesse in sport. 

Er zijn onder zijn eigen naam ook drie bundels van zijn op alblasserdam.net gepubliceerde columns verschenen en ook heeft hij een tweedelige biografie over zijn vader geschreven. Heel trots is Hennie ook op het boek over Hein, de broer van zijn vader, waar hij naar vernoemd is. Inmiddels is Hennie ook begonnen aan een boek over zijn moeder.

In 2021 is de derde bundel van de columns verschenen. Columns, altijd verankert in de geschiedenis, die proberen om Alblasserdam in het grotere verband van de wereldgeschiedenis en de tijd te laten zien......


En begin van het jaar 2023 verscheen het vierde deel van de verzamelde columns van Hennie van der Zouw op Alblasserdam.net


Jan Willem Boersma uit Mijdrecht sinds vorig jaar in een illuster rijtje Alblasserdamse Burgemeesters
03 feb
Jan Willem Boersma uit Mijdrecht sinds vorig jaar in een illuster rijtje Alblasserdamse Burgemeesters
Alblasserdammer Joop Aret, van waterklerk tot hobby-fotograaf
06 dec
Alblasserdammer Joop Aret, van waterklerk tot hobby-fotograaf
Een Interview met H.V. Anderz? Maar dat is toch zeker wel een Alblasserdammer? Of niet?
07 okt
Een Interview met H.V. Anderz? Maar dat is toch zeker wel een Alblasserdammer? Of niet?
Alblasserdam zit ook onder het P.F.A.S.. 'Dark Waters' ook in Alblasserdam
25 aug
Alblasserdam zit ook onder het P.F.A.S.. 'Dark Waters' ook in Alblasserdam
Na 80 columns wordt het tijd om toch maar eens een Alblasserdammer voor te stellen
01 jun
Na 80 columns wordt het tijd om toch maar eens een Alblasserdammer voor te stellen
Cookies

Deze website gebruikt noodzakelijke cookies voor een correcte werking en analytische cookies (geanonimiseerd) om de statistieken van de website bij te houden. Marketing cookies zijn nodig voor laden van externe content, zoals YouTube-video's of widgets van Sociale Media. Zie ons cookiebeleid voor meer informatie, of om je instellingen later aan te passen.