De reizen van het VOC Schip 'De Nieuwland' tussen 1733 en 1746
Zoals u als rechtgeaarde Alblasserdammer natuurlijk weet, hebben we aan de rand van ons dorp, grenzend aan Papendrecht, de polder Nieuwland. Maar als je in deze moderne tijd op Google gaat zoeken naar Nieuwland, dan blijkt dat ook de naam te zijn van een schip wat halverwege de achttiende eeuw in het zeegebied tussen Australie en Afrika verloren is gegaan.
En als u de actualitieten van de afgelopen jaren gevolgd hebt, dan weet u dat dat ook het gebied is waar al enkele jaren, sinds 2014 gezocht wordt naar het vermiste vliegtuig van Malaisia Airlines: vlucht 370.
Hier kan je allerlei komplot-theorieen op loslaten, maar dat gaan we nu maar niet doen. We gaan gewoon de reizen van dat schip ‘De Nieuwland’ van de V.O.C. maar eens uitgebreid bekijken. Even voor alle duidelijkheid: voor de V.O.C. hebben nog meer schepen onder de naam Nieuwland gevaren, maar het gaat ons in dit verhaal dus om dit speciale schip met de naam ‘De Nieuwland,’ wat in 1733 was gebouwd.
- Het schip ‘de Nieuwland werd gebouwd in 1733 voor de Kamer van Zeeland op de V.O.C.-werf in Middelburg.
In januari van 1733 besloot het gewest Holland, tot ergernis van de gewesten Gelderland en Overijssel, eenzijdig het leger tot 10.000 man terug te brengen. Het is de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, maar zo heel verenigd waren ze dus niet. Op 12 februari 1733 stichtten Engelse kolonisten in de huidige Verenigde Staten de stad Savannah en daarmee de kolonie Georgia. Op 26 mei 1733 krijgt de uitvinder van de schietspoel John Kay patent op zijn vinding, en maakt daardoor het gebruik van een weefgetouw een stuk makkelijkeer. Dit jaar begint ook de Poolse Successieoorlog. En Holland komt terug op zijn besluit het leger te verkleinen in verband met de gespannen situatie in Europa. Johann Sebastian Bach componeert dit jaar het Kyrie en het Gloria van de Hohe Messe.
- In 1733 komt ook het schip ‘De Nieuwland’ in gebruikt bij de V.O.C. Vanaf 1733 tot 1746 maakt het reizen voor de VOC, tot het als vermist wordt opgegeven tussen Batavia en Kaap de Goede Hoop.
‘De Nieuwland’ heeft een lengte van 145 voet, en een laadvermogen van 425 last (is 850 ton). Het heeft een bemanning van 225 tot 275 koppen. Het was dus best een groot schip.
In 1734 maakt het schip ´De Nieuwland´ haar eerste reis. 1734 is ook het jaar waarin op 7 maart de overgebleven Salzburgse emigranten in het Vrije van Sluis, onder leiding van hun meegekomen predikant, Johann Gottlob Fischer, een Lutherse Gemeente in Groede, in het huidige Zeeuws - Vlaanderen stichtten. En op 19 november 1734 wordt in het logement 'Le Lion d'Or' aan de Hofstraat in Den Haag, de eerste Nederlandse vrijmetselaarsloge opgericht, door Vincent la Chapelle. De eerste monumentenwet in ons land komt in 1734 tot stand: De monumentenwet landschap Drente. Het gewest probeert zo de hunebedden te redden van Hollanders, die stenen komen zoeken voor hun dijken, die door paalworm zijn aangetast. De franse schrijver Voltaire schrijft ook dit jaar zijn ´Lettres philosophiques´ en Georg Friedrich Händel componeert in Londen zijn Concerti Grossi Opus 3, dit even voor de liefhebbers van Klassiek.
- De eerste Reis van ‘De Nieuwland’ begint op 30 juni 1734 bij fort Rammekens bij Vlissingen en brengt haar naar Batavia in Nederlands Indie, waar het schip op 26 februari 1735. Kapitein op deze eerste reis was Michiel Keizer. Op deze eerste reis werd er in Kaap de Goede Hoop van 22 november 1734 tot 10 december 1734, water en proviand ingenomen. Deze reis maakte ‘De Nieuwland’ in opdracht van de VOC Kamer van Zeeland.
Kaap de Goede Hoop werd al sinds 1616 regelmatig aangedaan door schepen op weg naar de Oost. Een verslag van de overlevenden van het schip Haarlem, dat in 1647 in de Tafelbaai strandde, overtuigde de Heren Zeventien van de mogelijkheden van de Kaap. In 1652 werd aan Jan van Riebeeck de opdracht gegeven om aan Kaap de Goede Hoop een verversingsstation in te richten waar de schepen verse voorraden en water konden innemen.
De Tafelbaai was niet altijd een veilige plaats om te ankeren. In de wintermaanden kon door noordwesterstormen de baai levensgevaarlijk zijn. Pas in 1742 kwamen er voorschriften. Maar daarvoor moesten wel eerst op 15 juni 1722 zes schepen (Amie, Lakenman, Zoetigheid, Schotse Lorrendraaier, Rotterdam en Standvastigheid) gelijktijdig vergaan. En op 3 juli 1728 vergingen tijdens zo'n storm de Stabroek en Middenrak. Toen vond men het toch tijd om andere geschikte havens te vinden maar echte maatregelen werden nog niet genomen.
Zo kon het gebeuren dat op 21 mei 1737 maar liefst acht schepen op de thuisreis verloren gingen in de Tafelbaai (Iepenrode, Flora, Paddenburg, Buis, Duinbeek, Goudriaan, Rodenrijs, Westerwijk), een verlies van meer dan een miljoen gulden aan goederen. In 1742 werd uiteindelijk het gebruik van de Tafelbaai verboden tussen 15 mei en 15 augustus. In die periode moest gebruik worden gemaakt van Valsbaai ten oosten van de Kaap. Vanaf 1794 werd de periode waarin de Tafelbaai verboden gebied was verlengd van 10 april tot 1 september. (Hieronder: Andries Beeckman - Gezicht op Batavia © Rijksmuseum-Amsterdam)
In het jaar dat ‘De Nieuwland’ voor het eerst in Batavia aankwam verscheen op 8 maart het laatste nummer van de Hollandsche Spectator. Op 23 juni 1735 promoveert de Zweedse plantkundige Carolus Linnaeus in het Gelderse Harderwijk en publiceert hij in Leiden zijn ´Systema Naturae.´ De Moravische Broederschap krijgt in 1735 ook toestemming om in Suriname zendingswerk te gaan doen, en Johann Sebastian Bach componeert het beroemde Weihnachtsoratorium.
- Op 20 december van het jaar 1735 vertrekt de Nieuwland weer uit Batavia naar Nederland. Onder leiding van Kapitein Michiel Keizer wordt van 27 februari 1736 tot 5 april van dit jaar wederom Kaap de Goede Hoop aangedaan, waarna het schip de reis naar Nederland vervolgt en op 8 augustus 1936 op Texel aankomt. Deze reis maakte ‘De Nieuwland’ in opdracht van de V.O.C. Kamer van Amsterdam
Op 12 maart 1936 landt de Duitse avonturier Theodor von Neuhoff met een groep geestverwanten bij Aléria met een scheepslading wapens en munitie voor de Corsicaanse vrijheidsstrijders. Op 23 juli 1936 wordt Van Imhoff tot gouverneur van Nederlands Ceylon benoemd. Carolus Linnaeus schrijft zijn eerste belangrijke boekdeel waarin hij de planten rangschikt en legt de basis voor het moderne biologisch onderzoek. Van het dorp West-Vlieland (Westeynde), worden de laatste twee huizen ontruimd na tientallen jaren van overstromingen en pogingen tot wederopbouw.
- Op 10 maart 1737 vertrekt ‘De Nieuwland’ in opdracht van de V.O.C. Kamer van Amsterdam weer uit Texel op weg naar Batavia, nu onder commando van Kapitein Gijsbert Hageman. Op 17 juni 1737 wordt wederom Kaap de Goede Hoop aangedaan, waar vandaan het schip op 29 juni 1737 vertrekt naar Batavia. Op 8 september van 1737 komt ‘De Nieuland voor de tweede keer aan in Batavia. Wat de Nieuwland op deze reis voor vracht meenam naar Batavia is mij onbekend. Maar net als op haar eerste reis laadde ze in Batavia haar ruim vol met specerijen.
Als V.O.C-locatie was Batavia het centrum van de handel met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden geworden, stapelplaats en bestuurscentrum met vanaf 1619 de zetel van de Gouverneur-Generaal. Centrale plek was het Kasteel van Batavia. Omdat Batavia aanvankelijk nog kwetsbaar was door de buren de Mataram en de Banten, werden rondom de stad diverse forten en schansen gebouwd (Fort Jacatra, Meester Cornelis, Noordwijk, Rijswijck, Vijfhoeck, Quaal, Nieuwendam en Bacassie).
In 1737 en wel op 18 mei, wordt in Edam de eerste steen gelegd voor het nieuwe raadhuis. Op 9 juli van 1737 komt er met het overlijden van Gian Gastone de' Medici een einde aan de eeuwenlange heerschappij van het Huis de' Medici over Florence en later heel Toscane. Het groothertogdom komt krachtens een geheime overeenkomst aan de hertog van Lotharingen Frans III Stefan, maar koning Karel III van Spanje stuurt troepen die Toscane bezetten. Gouverneur van Imhoff voert in 1737 de drukpers in op Ceylon. Jean-Philippe Rameau componeert dit jaar de opera Castor et Pollux. (Hieronder: De landing van Jan van Riebeeck door Charles Bell)
- Op 2 november van 1737 vertrekt ‘De Nieuwland’ wederom in opdracht van de V.O.C. Kamer van Amsterdam, weer uit Batavia richting Texel, waar ze op 7 juni 1738 aanlegt. Kapitein op deze thuisreis was weer Anthonie Guldeman. Onderweg wordt van 16 januari 1738 tot 18 februari 1738 wederom Kaap de Goede Hoop aangedaan.
Op 18 januari van dat jaar 1738 vond er in Suriname een ramp plaats met het slavenschip Leusden op de rivier de Marowijne. Hierbij komen 702 mensen om, meer dan ooit op enig ander Nederlands schip. Op 5 februari 1738 vindt de executie plaats van de Joodse bankier Joseph Süß Oppenheimer. En op 18 november 1738 komt met het sluiten van het Verdrag van Wenen er een einde aan de Poolse Successieoorlog. Paus Clemens XII veroordeelt in 1738 de Vrijmetselarij. Het wordt katholieken verboden lid te worden van een loge op straffe van excommunicatie.
- Op 5 november 1738 vertrekt ‘De Nieuwland’ onder commando van Kapitein Gerrit Pik van de rede van Texel, en wederom in opdracht van de V.O.C. Kamer van Amsterdam, wederom naar Batavia, waar het schip op 14 juni 1739 het anker uitgooit. Natuurlijk ging ook deze uitreis via Kaap de Goede Hoop, waar de Nieuwland van 17 februari 1739 tot 09 maart 1739 vers water en nieuw proviand innam Het vertrek van de Nieuwland uit Batavia zou enkele jaren op zich laten wachten. Misschien moest het schip een uitgebreide reparatie ondergaan (?).
Op 24 februari 1739 trekt de Iraanse heerser Nadir Sjah Afshar met zijn leger Delhi binnen. Bij onlusten worden 30.000 inwoners gedood. De Mogulvorst Muhammad Shah die over Delhi regeerde, moet de capitulatie tekenen. En samen met 1709 is deze winter van 1739/1740 één van de koudste van deze eeuw. Het begint al op 26 oktober te vriezen en de kou zal voortduren tot juni van 1740.
Op 5 februari 1740 wordt de soevereiniteit van San Marino op bevel van paus Clemens XII hersteld. In de dagen en nachten tussen 9 oktober en 11 oktober worden in Batavia tussen 5.000 en 10.000 Chinezen door de Europese inwoners van de stad vermoord. In de nacht van 23 december op 24 december 1740 breekt er een watersnood in het Nederlandse rivierengebied uit. De Lekdijk tussen Ameide en Lexmond breekt door, waardoor de Vijfherenlanden onderlopen. Ook in de Betuwe, de Tielerwaard, de Alblasserwaard en het land van Heusden en Altena breken de dijken door en komt het land onder water te staan. Ten minste 8 mensen verdrinken. In de Oostenrijkse Successieoorlog verdedigt Keizerin Maria Theresia met steun van Engeland en Nederland haar rechten op de Oostenrijkse troon. Frederik de Grote wordt dit jaar koning van Pruisen, en voor het eerst wordt het wereldkampioenschap Jeu de paume gehouden. Daarmee wordt Jeu de paume de eerste sport met een wereldkampioenschap en Clerge de eerste wereldkampioen. Jeu de paume is een Franse balsport waaruit het tennis is ontstaan
Op 18 januari 1741 wordt Broeder Manuel Pinto de Fonseca gekozen tot 68e grootmeester van de Maltezer Orde. Op 3 februari 1741 verleent De Staten-Generaal van de Republiek octrooi aan de stad 's Hertogenbosch voor de aanleg van een Steenweg op Luik. Op 10 april 1741 vindt de Slag bij Mollwitz plaats en hier verslaan de Pruisen de Oostenrijkers in de Eerste Silezische Oorlog. Op 30 juni 1741 waarschuwde Paus Benedictus XIV in de encycliek Quanta Cura tegen praktijken als het doorverkopen van bestelde missen, en op 4 november verklaart Paus Benedictus in de pauselijke bul Benedictina (declaratio) de gemengde huwelijken tussen katholieken en protestanten, die in de Lage Landen zonder de tridentijnse vorm gesloten zijn, geldig. Deze bul zal tot 1907 de grondslag zijn van het kerkelijk huwelijksrecht in confessioneel gemengde streken. Op 28 november bezetten in de Oostenrijkse Successieoorlog Franse en Beierse troepen de stad Praag. Op 12 december van het jaar 1741 komt bij een paleisrevolutie in Rusland de dochter van Peter de Grote, Elisabeth, aan het bewind. Een Kerststorm teistert op 25 december 1741 de kust. Bij Egmond worden huizen door de zee verzwolgen. De Beringstraat die Azië scheidt van Noord-Amerika en de Stille Oceaan met de Noordelijke IJszee verbindt wordt dit jaar ontdekt door de Deense ontdekkingsreiziger Vitus Bering.
In februari 1742, op de 8ste van deze maand explodeert het korrelhuis van een kruitmolen in Delft, waardoor 8 gebouwen verwoest worden. 5 werknemers komen om het leven. Op 11 februari 1742 komt er een einde aan de regering van Robert Walpole, de langstzittende eerste minister in de Britse geschiedenis. En op 17 februari wordt Karel Albrecht, keurvorst van Beieren, door zijn broer, Clemens August, de aartsbisschop van Keulen, gekroond tot Rooms keizer. Daarmee gaat de Oostenrijkse Successieoorlog een nieuwe fase in. Op 13 mei 1742 wordt in Sint-Petersburg keizerin Elisabeth I van Rusland gekroond. Op 22 juni 1742 moet na de Eerste Silezische Oorlog keizerin Maria Theresia Opper-Silezië afstaan aan Pruisen. Op 2 september 1742 vergaat het VOC-schip Westerbeek bij de Faeröer eilanden. De meeste bemanningsleden overleven de schipbreuk en brengen de winter door op de eilanden. In 1742 bedenkt Anders Celsius de temperatuurschaal Celsius. Hij neemt daartoe twee meetpunten: het smeltpunt van ijs en het kookpunt van water. Jan Jacob Mauricius wordt in 1742 gouverneur van Suriname en blijft dat tot 1751. Met hem doet de Verlichting haar intrede in de Nederlandse kolonie, en op 13 april 1742 is er een première in Dublin, in de wijk Temple Bar, van Händels Messiah. Het oratorium wordt sindsdien elk jaar op dezelfde datum en op dezelfde plaats uitgevoerd.
- Sinds juni 1739 bevond ‘De Nieuwland’ zich dus in Batavia, waarom het schip tot eind 1742 daar gebleven is, is mij onbekend, en kan ik ook niet verklaren, misschien moest het opgeknapt worden, na de lange reizen, en/of misschien heeft het reizen ondernomen in de ‘gordel van smaragd’ reizen gemaakt tussen de eilanden van Nederlands-Indië. Maar in 1742 kwam daar in ieder geval een einde aan. Onder commando van Kapitein Leendert Jongebroer en in dienst van de V.O.C. Kamer van Hoorn zette ‘De Nieuwland’ op 19 december 1742 koers naar Kaap de Goede Hoop, waar het schip op 15 maart 1743 afmeerde. Hier bleef de Nieuwland tot 24 april 1743, de dag waarop de reis naar de Nederlanden werd aanvaard. ‘De Nieuwland’ kwam op 13 augustus 1743 aan op de rede van Texel.
In 1743 kwam er op Java ook een einde aan de zogenaamde Chinese Oorlog [1741-1743] Deze oorlog op Java was ontstaan als gevolg van het bloedbad onder de Chinezen in Batavia in 1740, gevolgd door een uitbreiding van de strijd tot in het Javaanse binnenland. Verdere gebeurtenissen in 1743 waren onder andere op 13 juli, de scheepsramp van het schip Hollandia op de Scilly-eilanden met 276 doden. Zweden staat bij de Vrede van Åbo een deel van zuidoost-Finland af aan Rusland. Zeeuwse kolonisten bouwen fort Zeelandia in de monding van de Essequibo in Guyana.
- Op 6 juni 1744 begint ‘De Nieuwland’ aan wat haar laatste reis zou worden. Het schip vertrekt van Texel in dienst van de V.O.C. Kamer van Hoorn, richting Batavia. Het schip stond nu onder commando van Kapitein Jan de Zee, en meerde op 16 december van 1744 aan op de rede van Kaap de Goede Hoop. Op 28 december van dat jaar vertrok het voor de oversteek van de Indische Oceaan naar Batavia, waar ‘De Nieuwland’ op 28 april van het jaar 1745 aankwam.
Maar laten we even terugkeren naar 1744. Op 28 januari dwingt de Nederlandse overheid de Moravische zendeling George Schmidt van Genadendal om de Kaapkolonie te verlaten door hem te verbieden om de doop te bedienen. Op 26 maart arriveert Karel van Lorreinen, zwager van keizerin Maria Theresia, in naam al drie jaar landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden, eindelijk in Brussel. Op 25 mei 1744 sterft Karel Edzard van Oost-Friesland kinderloos waardoor het graafschap vervalt aan het koninkrijk Pruisen. Ook vindt in dit jaar de opening van de Dommelsche Bierbrouwerij plaats.
Op 22 april 1745 werd de Vrede van Füssen getekend tussen het Aartshertogdom Oostenrijk en het Keurvorstendom Beieren. Dit verdrag beëindigt het conflict tussen de twee partijen over het keizerschap van het Heilige Roomse Rijk. Op 11 mei 1975 vond de Slag bij Fontenoy plaats, waar de Oostenrijkers-Engelsen-Hollanders tegen de Fransen onder Maurits van Saksen een nederlaag leden. Om de illegale handel in opium op Java te bestrijden geeft gouverneur-generaal Gustaaf Willem van Imhoff op 30 november 1745 toestemming tot oprichting van een Sociëteit tot den handel in amfioen. En in 1745 valt Charles Edward Stuart, kleinzoon van Jacobus II Stuart, met Franse steun Schotland binnen. Hij hoopt gebruik te maken van de Oostenrijkse Successieoorlog om de troon van zijn voorouders te heroveren. Hij bezet Edinburgh, en roept zijn vader uit tot Jacobus VIII van Schotland. De steenweg tussen 's-Hertogenbosch en Best komt gereed.
- Op 10 januari 1746 vertrekt ‘De Nieuwland’ in opdracht van de V.O.C. Kamer van Zeeland onder commando van Kapitein Jan de Zee terug naar Nederland. Bedoeling is om weer via Kaap de Goede Hoop te varen, maar daar is het schip nooit aangekomen. De Nieuwland wordt in 1746 als vermist op de Indische Oceaan opgegeven. Of er nog overlevenden zijn gevonden is mij onbekend.
In 1746 vindt Pieter van Musschenbroeck ook de Leidse fles uit, de eerste elektrische condensator. En op 16 april van 1746 vindt in Schotland de Slag bij Culloden plaats. De Slag bij Culloden was de laatste slag tussen de Jacobieten en het Huis Hannover en de laatste veldslag gevochten op het eiland Groot-Brittannië. De slag vond plaats bij de dorpsgemeenschap Culloden nabij de Noord-Schotse stad Inverness en werd door de Jacobieten verloren.
In 1746 is ‘De Nieuwland’ dus tussen Batavia en Kaap de Goede Hoop vermist geraakt en dit verhaal werd hoogstwaarschijnlijk in die tijd ook opgepikt door de toen nog jonge Robert Jacob Gordon. Deze jongen was geboren in Doesburg op 29 september 1743, en zou later overlijden in Kaapstad, en wel op 25 oktober 1795. Robert Jacob Gordon was een Nederlands ontdekkingsreiziger, soldaat, kunstenaar, natuurwetenschapper en taalkundige van Schotse afkomst.
Robert Jacob Gordon was de zoon van generaal-majoor Jacob Gordon van de Schotse Brigade (1572-1782), een onderdeel van het Nederlandse leger. Hoewel van Schotse afkomst was Robert Gordon trouw aan Nederland. Hij trad in 1753 als cadet toe tot de Nederlandse Lichte Dragonders en schreef zich in 1759 als student geesteswetenschappen in bij de Universiteit van Harderwijk. Gordon had een brede belangstelling en bleek een uitzonderlijke intelligentie te hebben. Hij diende eerst in de Schotse Brigade en trad daarna toe de Verenigde Oostindische Compagnie, waar hij opklom tot de rang van kolonel.
Van 1780 tot 1795 was Gordon commandant van de Kaapkolonie. Hij woonde in een herenhuis dat bekendstond als Schoonder Sigt. Hij ging op meer expedities dan enig andere 18e-eeuwse ontdekkingsreiziger in zuidelijk Afrika. Van de zes reizen die hij ondernam, worden er vier (tussen 1777 en 1786) beschreven in de journalen die in 1964 werden herontdekt. Hij was verantwoordelijk voor de naamgeving van de Oranjerivier, de invoering van het merinoschaap in de Kaapkolonie en voor de ontdekking van de overblijfselen van de Padrão die Bartolomeu Dias bij Kwaaihoek had geplaatst. Behalve Frans, Nederlands en Engels sprak hij ook Hottentot en Xhosa. En misschien heeft hij tijdens zijn leven nog wel iets gehoord over het vermiste V.O.C.-schip ‘De Nieuwland,’ maar dat zullen we nooit meer te weten komen………
Hartelijk dank aan alle makers van de originele afbeeldingen.
Bronnen: Wikipedia en het verdere internet.
Fotos en afbeeldingen zijn bewerkt met een fotoprogramma.
Zie hieronder het youtube filmpje over het ontstaan van de V.O.C.
Wist u trouwens dat 'Hottentot' ook een familienaam is die misschien wel in Noord-Holland ontstaan is? Naar aanleiding van de laatste alinea in deze column kreeg ik eind maart 2018 een mailtje van een mevrouw uit Orange in Zuid-Frankrijk, die van de Noord-Hollandse familie Hottentot afstamt.
Zij stuurde mij onder andere de hierbij afgedrukte afbeelding van de grafzerk uit de kerk van Oost-Zaan in Noord-holland van een zekere Corn(elis) Hottentot, die volgens het opschrift van deze zerk ín zijn leven Oud-Scheepen en Raad van de Stad Edam was. Een kort onderzoek op internet levert op dat deze Cornelis Hottentot is geboren in Haal, Oostzaan, en werd gedoopt op 02-12-1649 ook te Oostzaan. Hij huwde voor de kerk in ongeveer 1676 te Oostzaan met Giertje Sijmons. Op zijn wapenschild op de zerk zien we ook een kroontje. Was hij van adel?
Dus waar ik altijd dacht dat Hottentot alleen de naam van de Zuid-Afrikaanse stam was, blijkt dat Hottentot ook gewoon een naam van de oud-nederlandse familie is. Een kleine etymologisch onderzoekje levert ook nog op dat 'hottentot' van stotteraar afstamt, en dus eigenlijk een soort scheldnaam was.......
En dit alles omdat ik in de laatste alinea van deze column het woord 'hottentot' gebruikte.......
Column nummer 40 van uw columnist.
