Dirk Hetterschij, een in Alblasserdam geboren Schout-bij-Nacht maakte Wereldreis met Onderzeeër K XVIII van de Koninklijke Marine
In deze maanden van de Corona pamdemie, waarin we geen Sinterklaas en Kerst kunnen vieren op de aloude manier, omdat we door allerlei regeltjes en inmiddels zelfs wetten aan banden gelegd worden, allemaal om het corona-virus eronder te krijgen, nu maar eens een column over iets wat helemaal niets met het corona-virus te maken heeft en ook niet met Sinterklaas of Kerst.
We gaan weer eens een duik in de Alblasserdamse geschiedenis maken. Want wist u dat we hier in Alblasserdam een echte Schout-bij-Nacht hebben voortgebracht?
Twee dagen nadat John Abbott, de politicus die wereldberoemd is geworden door zijn uitspraak 'I hate politics' minister-president van Canada werd, werd op 18 juni 1891 Dirk Christiaan Marie Hetterschij in Alblasserdam geboren.
Het leven van deze Dirk Hetterschij gaan we in deze column eens proberen te volgen, met daarbij de nodige uitstapjes die u van de schrijver dezes gewend bent. Dirk werd helaas slechts 57 jaar oud en leefde tot 1948, toen hij in de Gelderse plaats Rhenen op 4 september overleed. Daar werd hij ook op 8 september begraven. Hij was vooral bekend als marineofficier in dienst van de Nederlandse Koninklijke Marine.
Dirk Hetterschij was onder andere commandant aan boord van de onderzeeboot Hr. Ms. K XVIII gedurende de wereldberoemde wetenschappelijke expeditie met geofysicus en geodeet Felix Vening Meinesz. Deze reis vertrok op 14 november 1934 vanuit Den Helder met een grote omweg langs Zuid-Amerika, Afrika en Australie naar Soerabaja, waar de onderzeeboot op 11 juli 1935 aankwam.
Dirk Hetterschij werd dus geboren op 18 juni 1891 in Alblasserdam. Zijn biologische ouders waren Arie Johannes Hetterschij (1856-1923) en Trijntje Blanken (1864-1927). Dirk had een oudere broer, Cornelis Wilhelmus Gualterus Hetterschij (1997-1956) en een jongere zus, Maria Christina Hetterschij (1984-1991).
Foto's hierboven: Trijntje Blanken, de moeder van Dirk Hetterschij, links samen met haar dochter Maria Christina. (Bron Foto's: Genealogie Online)
D.C.M. Hetterschij begon zijn carrière bij de Koninklijke Marine in 1910 als adelborst. Vanaf 1922 voerde hij het gezag over verschillende onderzeeboten. In 1927 werd luitenant-ter-zee der tweede klasse Hetterschij adjudant van de commandant van Willemsoord, schout-bij-nacht L. J. Quant. Quant had veel aandacht voor de relatie met de pers en het publiek. Waarschijnlijk heeft Hetterschij hier een voorbeeld aan genomen voor zijn reis van 1934 / 1935.
Bij deze reis voerde Hetterschij het bewind over de K XVIII, nadat hij eerder in 1934 had toegezien op de bouw van het vaartuig bij de werf van Wilton-Fijenoord in Rotterdam. Tijdens de reis had Hetterschij met name aandacht voor vlagvertoon in de havens die de onderzeeboot aandeed.
Op de foto: Crew van de K XVIII in 1935. Midden: Commandant Dirk Christiaan Marie Hetterschij. (Bron foto: Genealogie Online)
Onderweg tijdens deze reis werden Funchal, Saint Vincent, Dakar, Pernambuco, Rio de Janeiro, Montevideo, Buenos Aires, Mar del Plata, Tristan da Cunha, Kaapstad, Durban, Port Louis (Mauritius) en Fremantle aangedaan.
Het wetenschappelijke aspect van de reis deed weleens onder aan het doel. Zo werden er op het laatste traject van de reis, van Mauritius naar Australië, geen metingen meer gedaan toen, het vaartuig, de K XVIII steeds meer gebreken begon te vertonen.
Commandant Dirk Hetterschij wilde dat de onderzeeboot in volle glorie zou arriveren op de eindbestemming. De reis zorgde ervoor dat de Vaderlandse Marine weer grote populariteit genoot na de 'Muiterij op De Zeven Provinciën' op 4 februari 1933. Na deze reis werd Dirk Hetterschij voor twee jaar Commandant bij de Onderzeedienst in Soerabaja.
Op de foto: De aankomst van de K XVIII in Soerabaja op 11-07-1935 (Bron foto: Genealogie Online)
In de Tweede Wereldoorlog speelde Dirk Hetterschij een belangrijke rol in het illegale verzet en zat hij enige tijd in Duitse gevangenschap, maar werd wegens gezondheidsredenen vrijgelaten.
Na de oorlog werd hij Directeur-Generaal van het Nederlands Loodswezen. Op 25 maart 1947 werd Alblasserdammer Dirk Hetterschij benoemd tot Schout-bij-Nacht. Een jaar later overleed hij onverwachts op slechts 57-jarige leeftijd.
Een Schout-bij-Nacht is bij de Koninklijke Marine een vlagofficier, de derde in rang na Luitenant-Admiraal en Viceadmiraal. De equivalente term bij andere marines is Tegen-Admiraal of Achter-Admiraal: bijvoorbeeld de Rear Admiral (V.S. en V.K.).
Een Schout-bij-Nacht is de jongste vlagofficier bij de marine. Deze toch wel eigenaardige titel kennen we alleen in Nederland en bestaat al sinds 1603. De benaming zou ontstaan zijn uit de opdracht van de scheepsbevelhebber om de achterhoede van de vloot bij nacht te schouwen. D.w.z. er op toe te zien, dat geen schepen zouden achterblijven of afdwalen om daarmee de veiligheid van de achterhoede van de vloot of het smaldeel te waarborgen. Hij werd daarom ook wel "Achteradmiraal" genoemd, een benaming die we nu nog terugvinden bij de Royal Navy als "Rear Admiral".
Het "Nieuw en Volkomen Woordenboek van Konsten en Weetenschappen" geeft in 1775 de volgende omschrijving: "Is zoo veel als de Generaal-Majoor ter Zee, en volgt aan den Vice-Admiraal, voerende wanneer deese en de Admiraal afweesig is, het bevel over de Vloot; anders commandeert hy daarven een gedeelte, naamelyk de agterhoede".
Foto: Dirk Christiaan Marie Hetterschij (Bron foto: Genealogie Online)
De Onderscheidingen van Schout-bij-Nacht D.C.M. Hetterschij
1931: Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
1935: Officier in de Orde van Oranje-Nassau.
1936: Gouden De Ruyter medaille: K.XVIII.
1936: Draagpenningen van de Rijkscommissie voor Graadmeting.
1936: Officier in de Orde van Leopold II van België.
1936: Marianerkruis van Oostenrijk.
Familieleven
Schout-bij-Nacht Dirk Hetterschij was driemaal gehuwd. Hij trouwde op 30 april 1918 met Jacoba Johanna Visser (1891-1980). Na een huwelijk van 9 jaar werd in 1927 een echtscheiding uitgesproken. Op 14 juni 1928 trouwde hij met Gezina Jantina van Kleffens (1896-1930). Twee jaar later, op 3 maart 1930, overleed zij bij de geboorte van haar doodgeboren kind. Op 18 oktober 1934, slechts een maand voor het vertrek van Dirk Hetterschij voor de wereldreis met de onderzeeboot K XVIII, trouwde hij voor de derde en laatste keer.
Zijn derde bruid, Justine Amatha Dorothea Schermer (1897-1974), was slechts enkele maanden daarvoor gescheiden van haar man, Karel Doorman, met wie zij drie kinderen had. Met Dirk Hetterschij zou zij nog een zoon krijgen: Dirk Christiaan Maria Hetterschij, op 12 januari 1937.
Justine Hetterschij-Schermer zou haar man met 26 jaar overleven: zij overleed op 1 november 1974 in Den Haag. Dirk Hetterschij en Justina Schermer liggen in een gezamenlijk graf op een begraafplaats in Rhenen begraven.
Op 16 mei 1940 werd deze zelfde Karel Doorman als waar Dirk Hetterschij zijn derde vrouw dus eerder mee getrouwd was, benoemd tot Schout-bij-Nacht en op 13 juni 1940 nam hij aan boord van de lichte kruiser De Ruyter het commando over van het eskader van Schout-bij-Nacht G.W. Stöve te Soerabaja.
Even een uitstapje naar deze Karel Doorman. Begin 1942 kreeg Doorman het bevel over de Combined Striking Force van ABDACOM, het American British Dutch Australian Command. Voordat het gevecht in de Javazee plaatsvond had er een telefonisch gesprek plaats tussen luitenant-admiraal Helfrich en Karel Doorman. Doorman meldde aan Helfrich dat hij de kansen op een geallieerde overwinning erg klein schatte. Letterlijk zei hij: “Hebben we nog een kans? Ik geloof maar heel weinig. Is het dan niet beter om weg te gaan op tijd en de geallieerden buiten Java te helpen?”
Helfrich stelde daar tegenover dat het van tevoren al vaststond dat de geallieerden in de Javazee zouden vechten, dat terugtrekken onaanvaardbaar was als aanwijzing dat de geallieerden in de Javazee niet zouden vechten en dat de instructies uit Washington luidden: “standhouden, ook met de vloot.”
Helfrich zei tegen Doorman dat deze moest blijven en de zaak uitvechten; dat de kans op succes weliswaar klein was maar wel aanwezig. Doorman voelde zich beroerd, geplaagd door buikloop maar zei dat het wel ging en dat hij zijn opdracht zou uitvoeren.
Karel Doorman kwam om het leven toen zijn schip De Ruyter tijdens de Slag in de Javazee tot zinken werd gebracht. De brandende De Ruyter bleef nog ongeveer anderhalf uur drijven.
Op de Java had men in het geheel geen tijd om de gewonden in veiligheid te brengen, op de De Ruyter lukte dat met de lichtgewonden - de zwaargewonden moest men achterlaten.
Omtrent Doormans lot bestaat geen volstrekte zekerheid maar het waarschijnlijkste is dat hij aan boord van zijn vlaggenschip gebleven is en verkozen heeft daarmee ten onder te gaan; dat deden ook zijn chef-staf De Gelder en de commandant van de De Ruyter, Lacomblé. Om ongeveer één uur 's nachts ging het schip plotseling hoog op en neer om vervolgens snel onder het wateroppervlak te verdwijnen.
Hr.Ms. K XVIII (1934)
Maar nu toch nog maar even terug naar het jaar 1934. De Onderzeeboot Hr. Ms. K XVIII was een Nederlandse boot van de K XIV-klasse. De K XVIII werd gebouwd door de Rotterdamse scheepswerf Fijenoord. Net als alle andere K onderzeeboten werd de K XVIII door het Nederlandse ministerie van Koloniën als patrouilleschip voor Nederlands-Indië aangeschaft. Op 14 november 1934 vertrok de K XVIII vanuit Den Helder naar Nederlands-Indië waar het schip op 11 juli 1935 arriveerde in Soerabaja. Tijdens deze reis werden onder andere filmopnamen gemaakt voor de documentaire 'Met de Hr. Ms. Onderzeeboot K XVIII de wereld rond' (Hierover verscheen ook het boek "Klaar voor onderwater. Met Hr. Ms. K XVIII langs een omweg naar Soerabaja" van Max Samuel Wytema).
De K XVIII maakte tijdens de overtocht naar Nederlands-Indië een flinke omweg via Zuid-Amerika en Australië. Halverwege de overtocht fungeerde de K XVIII als baken voor de Fokker F.XVIII 'Snip,' tijdens de eerste trans-Atlantische vlucht van de KLM met dit vliegtuig.
Tijdens de vlootschouw op 6 september 1938 in Soerabaja, ter ere van het veertigjarige regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina, was de K XVIII ook één van de zes onderzeeboten die deelnamen aan deze vlootschouw.
De Snip
In 1934 maakte de KLM met de PH-AIS 'Snip' de eerste de trans-Atlantische vlucht. Vanwege de grote afstand werd het toestel gemodificeerd. Extra brandstof- en olietanks werden aangebracht en voorts werd het toestel voorzien van krachtiger motoren van het type Pratt and Whitney Wasp TD-1 met 550 pk elk. Verder werd de reis uitvoerig voorbereid en ondersteund.
De Koninklijke Marine stationeerde halverwege de route de onderzeeboot Hr. Ms. K XVIII, en de KNSM zette diverse schepen in ter assistentie bij de navigatie. Het toestel vertrok op 15 december 1934 rond middernacht, met als bemanning gezagvoerder Jan Hondong, co-piloot Jan van Balkom, telegrafist Simon van der Molen en werktuigkundige Leo Stolk. Vanaf Amsterdam werd in een aantal dagen via Marseille, Alicante en Casablanca naar Praia op de Kaapverdische Eilanden gevlogen (de route was kort tevoren aangepast vanwege weersomstandigheden). Daar werd een pauze ingelast van een drietal dagen en werd de Snip klaargemaakt voor de oversteek van de Atlantische oceaan.
Op 19 december 1934 vertrok de Snip en bereikte 17 uur later Paramaribo. Van daaruit werd doorgevlogen naar de eindbestemming Curaçao, waar men op 22 december landde. De afstand van in totaal 12.200 kilometer werd afgelegd in 54 uur en 27 minuten.
Maar nog even terug naar Dirk Hetterschij op de Onderzeeboor K XVIII op hun reis naar Soerabaje. Het comité "Onze Marine" heeft zich ingespannen voor publiciteit van die reis van Hr. Ms. Onderzeeboot K XVIII, van 14 november 1934 tot 11 juli 1935, met eindbestemming Soerabaja.
De reis droeg door aanwezigheid van prof.dr.ir. F.A. Vening Meinesz ook een groot wetenschappelijk karakter. Gedurende de reis via Zuid-Amerika, Afrika en West-Australiē deed hij zwaartekrachtmetingen op zee.
Het comité bestond uit drie journalisten en twee publicisten, die contact hielden met verschillende dagbladen om zo de reis onder de aandacht van de pers en het publiek te houden. Daarnaast verzamelde het comité gelden bij particulieren en het bedrijfsleven. Daarmee was zij in staat de bemanning in iedere aanloophaven die de K XVIII aandeed een pakket levensmiddelen aan te bieden. Naast standaarduitrustingen (zoals uniformen) en post van familieleden, zorgde het comité voor leuke verrassingen voor de bemanning door rond Sinterklaas ook voor allemaal cadeaus te sturen.
Ook maakte het comité een radio-uitzending mogelijk op 25 mei 1935 tussen de radiostudio in Hilversum en de bemanning op het eiland Mauritius.
Verschillende bemanningsleden konden hun familie in Nederland via de radio een boodschap horen zeggen. Deze radio-uitzending was geheim gehouden door de Commandant D.C.M. Hetterschij en familieleden en kwam zo als een grote verrassing.
Bij de aankomst van de K XVIII in Soerabaja werden er gebrandschilderde gedenkramen aangeboden, die gemaakt waren ter herinnering aan deze reis. Deze ramen werden in de kazerne's van de onderzeedienst in Den Helder en Soerabaja geplaatst. In Den Helder vond de onthulling van vijf ramen plaats op 11 juli 1935 door Schout-bij-Nacht T.L. Kruys, namens de Minister van Defensie. In Soerabaja vond de onthulling twee dagen later plaats, op 13 juli, in het bijzijn van de gehele bemanning.
De laatste activiteit van het comité met betrekking tot deze reis was de uitgave van het herinneringsboek aan de reis 'Alles wel.Geen bijzonders' in oktober 1935. In dit boek werd een reisverslag gegeven en schreef elk bemanningslid een stukje over de reis. Veelal werd het comité hierin bedankt voor de verrassingen en steun die de bemanningsleden gedurende de gehele reis hadden ontvangen.
Dit verhaal besluit ik met het hieonderstaande krantenknipseltje 'Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indie 10 juli 1935:
N.B.
- Het Algemeen Nieuws- en Telegraaf-Agentschap (Aneta) was een persbureau opgericht in 1917 in Nederlands-Indië. Het was het eerste zelfstandige Indische persbureau dat het nieuws doorgaf aan dagbladen.
- De Philips Omroep Holland-Indië (PHOHI) was een radio-omroep van Philips, opgericht in 1927 die zich met uitzendingen vanuit de Nederlandse gemeente Huizen in het Gooi, via de kortegolf, richtte op de Nederlandse koloniën, voornamelijk Nederlands-Indië.
Met dank aan alle gegevensverstrekkers, de makers van de afbeeldingen, Genealogie Online, Traces of War, Wikipedia en de rest van het onmetelijke internet.
Hiernaast nog de overlijdens-advertentie met 'volstrekt enige kennisgeving' van het overlijden van Alblasserdammer Dirk Hetterschij in 1948.
Een groet van uw columnist
Hennie van der Zouw.
Column nummer 66.
En wat vond ik toen ik naar YouTube ging om te zoeken of er iets over de K XVIII op te vinden was? Jazeker een stuk van de film.... Met dank aan de heer Arie Krijgsman die de film geupload heeft.
