Heeft Alblasserdam connecties met Floris V? Jazeker, via Melis Stoke. Maar wie was dat?
723 jaar geleden gebruikte Melis Stoke als eerste in onze streken de naam Alblasserdam in zijn zogenaamde Rijm-Kroniek.
Het jaar is 1299: De naam Alblasserdam wordt voor het eerst genoemd in een geschreven bron en wel in de zogenaamde Rijm-Kroniek van de monnik Melis Stoke.
De ontstaansgeschiedenis van Alblasserdam is nauw verbonden met het afdammen van het riviertje de Alblas. De eerste afdamming vond plaats in het jaar 1277 op het grondgebied van het tegenwoordige Oud-Alblas. Rond 1280 vond de tweede afdamming plaats, met een nieuwe dam zo'n 50 meter ten oosten van de huidige locatie. In 1599 werd die dam verplaatst en vervangen door een schutsluis. Deze heeft tot en met 1997 gefunctioneerd en is toen - in het kader van de dijkverzwaring en de teloorgang van beroepsvaart op de Alblas - wederom vervangen en nu door de huidige dam.
De naam Alblasserdam wordt dus voor het eerst genoemd in een rijmkroniek van de monnik Melis Stoke uit het jaar 1299. Maar pas op 27 mei 1447, 148 jaar later werd het dorp Alblasserdam zelfstandig als een zogenaamde Ambachtsheerlijkheid. Voor die tijd vormde het één geheel met het huidige en toen ook al bestaande Oud-Alblas.
In het regionaal archief vinden we een mooi stuk over Melis Stoke, gemaakt door Wim van Wijk in 2013 en hieronder afgedrukt:
Melis Stoke (circa 1235 - circa 1315)
Klerk, schrijver van grafelijke oorkondes en geschiedschrijver van wie in feite niet meer bekend is dan dat hij geleefd heeft en een deel van dit leven in Dordrecht heeft doorgebracht. Volgens sommige bronnen is hij rond 1235 in Zeeland geboren, mogelijk in Zierikzee, anderen denken dat hij veel later is geboren en dat Dordrecht zijn geboorteplaats was. Ook over zijn sterfdatum is geen zekerheid: hij zou in of kort na 1315 zijn overleden, mogelijk in Den Haag. Al evenmin is er iets met beslistheid te zeggen over zijn burgerlijke staat, maar aangenomen wordt dat hij nimmer in het huwelijk is getreden. Het argument dat daarvoor wordt aangevoerd is dat hij kon schrijven. Die vaardigheid was in zijn tijd namelijk vrijwel alleen monniken eigen en die mochten niet trouwen. Maar of hij ook echt monnik is geweest of slechts zijn opleiding in een klooster heeft gekregen, is ook niet met zekerheid te zeggen. Het weinige dat met enige stelligheid beweerd kan worden, is dat hij van 1296 tot eind 1299 stadsklerk in Dordrecht was, tot hij de overstap maakte naar de kanselarij van de pas aangetreden Hollandse Graaf Jan II van Henegouwen.
Hoe weinig er ook over Melis Stoke bekend is, over zijn nalatenschap is veel meer te zeggen. Melis - ook wel Amelis - Stoke kan er op bogen een van de oudste in het Nederlands geschreven 'boeken' te hebben geschreven, namelijk de 'Rijmkroniek van Holland.' De titel zegt het al: het gaat om een op rijm gezet verslag van de geschiedenis van Holland, met name over de dertiende eeuw; om precies te zijn de jaren 1206 tot 1305.
De Kroniek begint aldus:
Omdat ic niet en wille
Dat mine sinnen yet leggen stille
Ende verderuen met ledichede
Wil ic v al hier ter stede
Segghen wie die grauen waren
Die hollant in haren iaren
Hadden onder haer bedwanc
Ende hoe verre dat haer ganc
Met rechte gaet in vrieslant
Also als ic bescreuen vant
Jnden cloester tegmonde
Jn latine in vrayer orconde
Sonder fauele sonder lieghen
Sonder yement te bedrieghen
In huidig Nederlands is dat ongeveer:
Omdat ik niet in ledigheid
wil vervallen doe ik u,
inwoners van deze stad,
uit de doeken wie de graven
waren die het in Holland
voor het zeggen hadden
en in hoeverre zij dat ook
in Friesland met recht van spreken
kunnen doen, zoals ik beschreven
vond in waarheidsgetrouwe
Latijnse oorkonden die bewaard
worden in het klooster van Egmond.
Ik vertel geen fabels, zal niet liegen
en niemand bedriegen.
En dit zijn nog slechts de eerste van de vele duizenden dichtregels die de kroniek bevat. Nu kunnen deze niet allemaal op het conto van Melis Stoke worden geschreven, want de Rijmkroniek kent meerdere auteurs. De aanzet is geschreven tussen 1280 en 1282 door een onbekend gebleven klerk. Hierin staat de vroegste geschiedenis van Holland, tot het jaar 1205, beschreven. Melis Stoke heeft als het ware het vervolg geschreven. Dat deed hij in fases, met een tussenpoos van enkele jaren. Het eerste vervolg schreef hij in 1301-1302; de laatste toevoeging in 1305 of iets later, inmiddels in dienst van de zoon van Jan van Avesnes, Willen III. Daarna maakte hij een aantal jaren later nog een herziene versie. Dankzij dit relaas is de toedracht van de moorden op graaf Floris V en Wolfert van Borsele bekend gebleven, evenals het verloop van de Vlaamse oorlog, die Holland op de rand van de afgrond bracht. Daarnaast is de Rijmkroniek een monument van de Nederlandse taal. De kroniek is een van de oudste volledig overgeleverde literaire teksten in de volkstaal, voor de Noordelijke Nederlanden zelfs de alleroudste en het eerste voorbeeld van het genre van een rijmkroniek.
Van de Rijmkroniek bestaan meerdere uitgaven. De oudste is van Jan van der Does (of Douza, heer van Noordwijk) uit 1591, naar een versie van het handschrift dat later verloren is gegaan. Exemplaren hiervan worden bewaard in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. In 1620 verscheen bij H. van Wouw te ‘s-Gravenhage een nadruk. De derde uitgave, waarin de tot dan toe onbekende naam van de schrijver van de kroniek voor het eerst wordt vermeld, verscheen in 1699 bij Van Alkemade te Rotterdam. Balthazar Huydecoper uit Leiden publiceerde in 1772 de Rijmkroniek in drie delen. En dan is er nog de uitgave van dr. W.G. Brill; deze stamt uit 1886. De meest recente uitgave is die uit 2004 van de hand van professor Burgers, die toen ook een online versie verzorgde.
Stoke heeft echter meer nagelaten dan deze Rijmkroniek. Professor Burgers is erin geslaagd 39 oorkonden te achterhalen die door hem zijn geschreven. Twee daarvan – met als jaartal 1296 en 1298 – worden beschouwd als Dordtse schepenbrieven, waaruit afgeleid kan worden dat hij toen nog Dordts ‘ambtenaar’ was. Maar vlak voor oudjaar 1298 schrijft hij ook een oorkonde van graaf Jan I, de zoon van de in 1296 vermoorde Floris V. Omdat bekend is dat deze Jan een paar dagen eerder in Dordrecht op bezoek was, is het aannemelijk dat de Graaf de stedelijke klerk even heeft ‘geleend’. De opvolger van Jan I (die in 1299 stierf) - Jan van Avesnes, alias Jan van Henegouwen, of Jan II - maakte in de laatste maanden van 1299 een inhuldigingstocht langs de belangrijkste steden in Zeeland en Holland. En in elke stad bevestigde hij met een oorkonde de verworven rechten van die steden, waaronder Zierikzee, Dordrecht, Delft, Leiden en Haarlem. Alle oorkondes van de steden uit dit rijtje zijn door Stoke geschreven. Het Dordtse exemplaar, dat hij op 12 december 1299 schreef, wordt nog altijd in het Dordtse stadsarchief bewaard, evenals twee eerdere oorkondes die hij in Dordtse dienst schreef.
Tot 1305 bleef hij werkzaam als klerk in de grafelijke kanselarij (= griffie), wat niet wil zeggen dat hij alleen maar de ganzenveer hanteerde. Stoke kreeg die taak alleen toebedeeld als er geen andere klerken beschikbaar waren. Bijvoorbeeld als de Graaf op reis was en hij hem vergezelde. Melis Stoke zal dus een aanzienlijke positie aan het hof van de Graaf hebben ingenomen. Beleidsadviseur zou een moderne benaming zijn. Gezien zijn positie was Stoke de aangewezen persoon om de geschiedenis van het Graafschap Holland en Zeeland op te tekenen: hij verkeerde in de hoogste kringen en was aanwezig bij veel van de door hem beschreven gebeurtenissen. Historici zijn het er over eens dat zijn verslag in de Rijmkroniek over het algemeen getrouw en accuraat is.
Zoals gezegd staat niet onomstotelijk vast waar Melis Stoke is geboren, maar er zijn aanwijzingen dat hij Dordtenaar van geboorte is. Neem zijn naam, die behalve in Dordrecht nergens anders in geschriften is teruggevonden. Wel op een lijst van Dordtenaren die kort na 1300 schade hebben ondervonden van gevechtshandelingen met de Vlamingen. Daarop komt ene Willem Stoke voor, die als schipper en koopman de kost verdiende. Als Melis daarmee verwant is, zou hij deel hebben uitgemaakt van de Dordtse middenklasse. Een tweede aanwijzing is taalkundig van aard. De taal die Stoke gebruikte, zou volgens Professor Burgers sterke overeenkomsten vertonen met de variant van het Nederlands – noem het een dialect – dat in Dordtse geschriften werd gebezigd. Daarbij baseert hij zich op een brief die Margit Rem in 1997 schreef. In haar proefschrift, waarop zij in 2003 aan de Vrije Universiteit van Amsterdam promoveerde, houdt zij echter een slag om de arm. Ook al komt het taalgebruik van Melis Stoke het meest overeen met het Dordts, dat is nog geen bewijs dat hij in Dordrecht geboren is. En zo blijft ook dit aspect van Stokes levensloop in nevelen gehuld.
Hierboven en hieronder twee kopieën uit de uitgave van de rijmkroniek uit 1772.
Laten we het jaar 1299 weer eens even in geschiedkundig perspectief plaatsen.
- 17 maart 1299: We bevonden ons in dat jaar in de hoogtijdagen van de Middeleeuwen. In maart gebeurde er dat jaar iets wat de geschiedenis van Alblasserdam en van ons land positief zou beïnvloeden. Op 17 maart van dit jaar krijgt Rotterdam van Wolfert I van Borselen stadsrechten. Maar helaas werden deze vermoedelijk korte tijd later weer ingetrokken, want officiële bronnen geven aan dat 7 juni 1340 de dag was, waarop Rotterdam pas definitief zijn stadsrechten kreeg. Al twee keer eerder kreeg de stad soortgelijke privileges toegekend van de aristocratie, namelijk dus in 1299 en ook nog in 1328.
- Juli 1299 - Het Beleg van Dordrecht: Wolfert I van Borselen belegert na een conflict met het stadsbestuur over het stapelrecht, de stad Dordrecht, die zich verzet tegen pogingen van Wolfert van Borselen om zijn macht in de stad uit te breiden.
- 1 augustus 1299: Wolfert I van Borselen, Regent van Holland, wordt in Delft gelyncht.
- 22 augustus 1299: Einde van het Beleg van Dordrecht.
- 27 oktober 1299: De minderjarige Graaf Jan I van Holland benoemt op voordracht van de steden van Holland en Zeeland zijn neef Jan II van Avesnes voor vijf jaar tot Ruwaard. (Een ruwaard (ook: ruwaart) was tijdens de middeleeuwen een functionaris die namens de landsheer een stad of gewest bestuurde.)
- 7 november 1299: De Raad van Schepenen en Gemeente van heel West-Friesland verklaren zich onvoorwaardelijk te onderwerpen aan de vredesvoorwaarden welke Jan II van Avesnes hun namens Jan I van Holland zal opleggen.
- 10 november 1299: Jan I van Holland sterft en wordt opgevolgd door zijn neef Jan II van Avesnes. Hierdoor zijn Henegouwen, Holland en Zeeland nu verenigd.
In 1299 gebeurde er in ons land zonder dat we er de precieze datum van weten ook nog het volgende:
- 1299: De Hanzestad Hattem krijgt stadsrechten.
- 1299: Het Zeeuwse Aardenburg krijgt in opdracht van graaf Gwijde van Dampierre stadsmuren.
- 1299: De oudst bekende vermelding van Alblasserdam, Bavel, Borkel, Galder, Molenbeersel, Nuland en Stramproy bevind zich in een rijmkroniek van de monnik Melis Stoke.
- 1299: Dordrecht krijgt het stapelrecht.
In de rest van Europa gebeurde:
- Februari 1299 - Alfons I de Goedaardige geboren, hij werd Koning van Aragón van 1327 - 1336, (overleden te Barcelona op 24 januari 1336).
- Op 1 april 1299 geeft Eduard I van Engeland opdracht tot stichting van de stad Kingston upon Hull.
- Op 9 september 1299: In Engeland werd het huwelijk van Eduard I van Engeland met Margaretha, de zuster van Filips IV van Frankrijk gesloten.
- 1299: Koning Haakon V Magnusson maakte Oslo tot hoofdstad van Noorwegen. Tot die tijd was de hoofdstad Bergen geweest.
- 1299: In het huidige Turkije vond door Osman I de stichting van het Ottomaanse Rijk plaats.
- 1299: Het Verdrag van Montreuil werd gesloten tussen Engelse en Franse koningen.
- 1299: Er wordt een poging ondernomen om Bisschop van Münster Everhard van Diest gevangen te nemen. Everhard reageert daarop met vernietigingen in het Graafschap Tecklenburg. Dit wordt weer benut door Everhard I van der Mark om Münsters gebied binnen te vallen.
- 1299: In de bul Scimus Fili verwerpt Paus Bonifatius VIII de aanspraken van Eduard I van Engeland op de heerschappij over Schotland.
Kunst en literatuur
- 1299: De zogenaamde Anthologia Planudea, een verzameling Griekse epigrammen van Maximus Planudes, wordt dit jaar voltooid.
- 1299: De opera Gianni Schicchi van Giacomo Puccini speelt in Florence in 1299.
Opvolging in het jaar 1299:
- Anjou en Maine: Margaretha wordt opgevolgd door haar echtgenoot Karel van Valois.
- Armenië: Constantijn III wordt opgevolgd door zijn broer Hethum II.
- Brandenburg-Salzwedel: Herman als opvolger van zijn vader Otto V.
- Georgië: David VIII opgevolgd door zijn broer George V.
- Mamelukken (Egypte): Lagin wordt opgevolgd door An-Nasir Muhammad.
- Mantua: Bardelione wordt opgevolgd door Guido I.
- Noorwegen: Erik II wordt opgevolgd door zijn broer Haakon V.
- Pommerellen: Wladislaus de Korte wordt opgevolgd door Wenceslaus II van Bohemen
Geboren
- Alfons IV, Koning van Aragon (Overleden tussen 1328 en 1336)
- Hendrik van Habsburg, Duits edelman.
- Künga Lodrö Gyaltsen Päl Sangpo, Tibetaans Geestelijke.
- Willem VI van Gulik, Duits edelman.
Overleden
- In Januari 1299: Hendrik I van Montfoort, Utrechts edelman.
- Op 29 maart 1299: Kunigunde van Bronckhorst, Gelders edelvrouw.
- Op 17 mei 1299: Daumantas, vorst van Pskov.
- Op 1 augustus 1299: Wolfert I van Borselen, Hollands edelman.
- Op 22 augustus 1299: Aloud van Ierseke, Hollands edelman.
- Op 10 november 1299: Jan I Graaf van Holland.
- Op 19 november 1299: Mechtildis van Helfta, Duits mystica.
- Op 31 december 1299: Margaretha van Anjou, Frans edelvrouw.
- In het jaar 1299: Erik II, koning van Noorwegen (1280-1299).
Laten we het een en ander hieronder nog eens een beetje beknopter gaan samenvatten......:
Melis Stoke (Amelis). Geschiedschrijver.
Melis Stoke ontving ca. 1290 van Graaf Floris V de opdracht, de geschiedenis van het Hollandse gravenhuis te schrijven. Hij voldeed daaraan door het schrijven van een rijmkroniek, waarvan drie handschriften bestaan, en werd daarmee de eerste Hollandse geschiedschrijver die in de volkstaal en op rijm schreef. Het verhaal eindigt vrij abrupt in 1305; misschien is Stoke toen of kort daarna gestorven. Zijn beschrijving van het beleg en ontzet van Zierikzee in 1304 is zo uitvoerig en aanschouwelijk, dat het alleen door een ooggetuige kan zijn geschreven, zodat het niet onwaarschijnlijk is dat hij op Schouwen geboren werd. Ook zijn taaleigen zou daarop kunnen wijzen.
Melis Stoke kwam van Zierikzee
Van Arnemuiden tot en met Zwin, maar vooral Zierikzee, heel veel Zierikzee. Alleen heet de stad nooit zo bij Melis Stoke, hij heeft het over Cyrixe, Zerixze en nog een heleboel andere varianten. Melis Stoke is bijna een fabelfiguur. Zijn naam ontdekte men pas laat op een stuk perkament dat achter een ander boek was ingenaaid. De jaartallen zijn ook niet precies, maar aan het begin van de veertiende eeuw produceerde hij de ‘Rijmkroniek van Holland’, tegelijk een kroniek over het Zeeland van weleer. Over zijn geboorteplaats bestaat eveneens onduidelijkheid, maar vanwege alle vermeldingen gaan de gedachten vooral één kant op.
Melis Stoke. Volgens een andere bron hoogstwaarschijnlijk geboren in Middelburg, in Zeeland rond 1235 en overleden na mei in het jaar 1305. Melis Stoke was een Nederlands schrijver uit de 13e eeuw.
Melis Stoke werd vermoedelijk dus in Zeeland geboren, in 1235. Hij is rond 1305 gestorven. Hij schreef vanaf 1290 in het Middelnederlands een Kroniek op rijm over het Graafschap Holland. Een van zijn werken, een van de eerste boeken in het Nederlands, heet Rijmkroniek. Daarin staat onder andere het verhaal over de moord op Floris V. Melis Stoke baseerde zich op geschreven bronnen uit die tijd, getuigenverklaringen en eigen waarnemingen. Onder hedendaagse historici staat hij echter niet bekend om zijn historische betrouwbaarheid.
Melis Stoke was een klerk in dienst van Graaf Floris V. Mogelijk was hij een monnik, omdat de lees- en schrijfkunst destijds hoofdzakelijk in de kloosters werd onderwezen. Het is bekend dat hij enige tijd in dienst was van de stad Dordrecht.
Rijmkroniek
De Rijmkroniek is een belangrijke bron voor de Geschiedenis van Holland aan het eind van de 13e en het begin van de 14e eeuw, met veel aandacht voor dramatische gebeurtenissen zoals de moord op graaf Floris V en de oorlog met Vlaanderen. Het eerste deel van de kroniek is rond 1280 door een anonieme bron geschreven aan het Hollandse grafelijke hof, en in 1302-1305 door Melis Stoke voortgezet.
Werk van Stoke
Deze rijmkroniek van Holland is de meest gebruikte bron in de Nederlandse geschiedschrijving over het Middeleeuwse Holland. Het was ten dele een vertaling op rijm van een Latijns geschiedenisboek dat zich in een klooster in Egmond bevond. (De Chronicon Egmondanum) De kroniek van Melis Stoke behandelt de geschiedenis van het Graafschap Holland en Zeeland tot 1305.
De roerige periode 1296-1304 wordt uitgebreid door hem beschreven. In die periode werd het graafschap geteisterd door dramatische en ingrijpende gebeurtenissen, zoals de al genoemde moord op Graaf Floris V en de opvolging van de Hollandse Dynastie door het Henegouwse huis. Naast een belangrijke historische bron is de Rijmkroniek dus ook een belangrijk document over het Middeleeuwse Nederland.
Als pseudoniem
Een bijzonderheid is dat de Nederlandse journalist Herman Salomonson, die leefde van 1892 tot en met 1942, de naam Melis Stoke gebruikte als pseudoniem. Als hoofdredacteur van de Java-Bode in Nederlands-Indië publiceerde hij in de jaren 1923-1926 dagelijks de Rijmkronieken van Melis Stoke. Later zette hij deze rubriek voort in Het Soerabaiasch Handelsblad. Ook in de Rynbende - Blijmoedig Maandblad, het reclameblad van een Schiedamse destilleerderij, waaraan gerenommeerde auteurs als Herman de Man, A. den Doolaard en J. Slauerhoff meewerkten, zijn in de periode 1929-1934 bijdragen verschenen onder de naam ‘Melis Stoke’.
Maar er is ook nog een bron die de waarheid uit de rijmkronieken van Melis Stoke in twijfel trekt.....:
De Geheimen van Melis Stoke door Theo Arosius
Deze Theo Arosius schreef het volgende: 'Ridder Jan van Renesse (1266-1306) is in België een beroemdheid door zijn leidende rol in de Guldensporenslag van 1302. Maar in Nederland is hij nauwelijks bekend, hoewel zijn rol ook daar zeker niet onbelangrijk was. De oorzaak voor die merkwaardige vertekening van de geschiedenis moeten we zoeken in het werk van de klerk Melis Stoke, die in dienst van het Henegouwse Huis de daden van Jan van Renesse systematisch heeft verzwegen of vervalst. Het heeft geleid tot forse misverstanden in de verhalen over ons verleden. Geschiedenis wordt geschreven in dienst van de machthebbers en dit is daar een tekenend voorbeeld van.'
Vernoeming
In een aantal plaatsen in Nederland en België zijn straten naar Melis Stoke vernoemd, zoals de Melis Stokelaan in Den Haag.
Voor de geschiedenis-liefhebbers onder mijn lezers hier een uitgebreid lijstje met bronnen voor eventueel verder lezen.
Externe links
- Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Rijmkroniek van Holland online.
- Biografieën, werken en teksten bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.
- Rijnbende's Blijmoedig Maandblad.
Literatuur
J. te Winkel, Het karakter en de staatskundige denkbeelden van Melis Stoke, in: Historische avonden 1 (1896) p. 36-85.
G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse (red.), De Nederlandse en Vlaamse auteurs van Middeleeuwen tot heden met inbegrip van de Friese auteurs (Weesp 1985).
J.W.J. Burgers, De loopbaan van de klerk Melis Stoke, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 108 (1993) 1, p. 20-27.
J.W.J. Burgers, De Rijmkroniek van Holland en zijn auteurs (Hilversum 1999).
Godfried Croenen, bespreking van het boek van J.W.J. Burgers in tijdschrift Holland 34 (2002) 1, p. 17-19.
Margit Rem, De taal van de klerken uit de Hollandse grafelijke kanselarij (1300-1340) [proefschrift Vrije Univeriteit](Amsterdam 2003).
Margit Rem, Een monument voor Melis Stoke (en voor een anonymus), in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 14 (2007), p. 88-89.
http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=stok001 (met uitvoerige literatuuropgave).
http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/Rijmkroniek (de Rijmkroniek digitaal).
Tot zover.
Dank aan de oorspronkelijke schrijvers van deze teksten en de maker van de foto.
Bronnen: Het internet en Wikipedia.
Met een vriendelijke groet van uw Columnist.
Hennie van der Zouw.
Met heel hartelijk dank aan alle makers van de teksten en afbeeldingen hierboven door mij gebruikt.
Column 77.