Wie of wat, was of is Anna Pawlovna en wat was de connectie met Alblasserdam?

12 mei 2024 • 11:23 door Hennie van der Zouw

Portrait of Grand Princess Anna Pavlovna (Schilderij door Nicolaas Pieneman)

Even een kort columntje tussendoor. 'Ja, ik weet het, dat bent u niet gewend van mij. Noem het columnblock of verzin wat anders, maar feit is dat uw columnist heel druk is met andere dingen, dingen waar zijn hoofd vol van zit, en het stukje columns in mijn hersenen is een beetje naar de achterkant geduwd, maar daar zitten no ideeen voor nieuwe columns zat. Hier is mijn volgende column dus, en dat is al weer de 85ste!'

- . - 

'Daar gaat-ie dan. Deze column gaat over Anna Pawlovna en haar, of de connectie met ons mooie dorp Alblasserdam.'

Anna Paulowna, geboren in Sint-Petersburg op 18 januari 1795, in het jaar dat de Franse troepen Nederland binnentrokken en overleden in Den Haag op 1 maart 1865, het jaar waarin de slavernij in de Verenigde Staten werd afgeschaft. Zij was grootvorstin van Rusland, behorende tot het huis Romanov en was als echtgenote van onze Koning Willem II van 1840 tot 1849 Koningin der Nederlanden en Groothertogin van Luxemburg.

Anna was een van de dochters van tsaar Paul I van Rusland en zijn vrouw Sophia Dorothea Augusta Louisa van Württemberg, in Rusland was Pauls vrouw beter bekend als tsarina Maria Fjodorovna. Toen Anna zes jaar was, werd haar vader vermoord en opgevolgd door zijn oudste zoon kroonprins Alexander I, de oudste broer van Anna.

In 1809 (Anna was toen amper veertien jaar oud), het jaar waarin Koning Lodewijk-Napoleon stadsstatus aan Tilburg verleende, wilde de Franse Keizer Napoleon Bonaparte met haar trouwen! Hij was op zoek naar een adellijke echtgenote, maar kreeg Anna's hand niet na verzet van Anna zelf en haar moeder. In 1814, het jaar waarin Napoleon wordt afgezet, was er ook nog een plan om Anna uit te huwelijken aan de Franse prins Karel, een zoon van de latere Franse Koning Karel X, maar omdat Anna zich dan tot het katholicisme zou moeten bekeren, ging dit uiteindelijk ook niet door.

Het gezin van tsaar Paul I in 1800. Anna, in groene jurk, leunt tegen haar vader. (Door Gerhard von Kügelgen)

Echtgenote van de Prins van Oranje (1816-1840)

Toen de verloving tussen de Nederlandse prins Willem II en de Engelse prinses Charlotte werd in het jaar 1815 verbroken, werd Prinses Anna door haar broer, De Russische Tsaar Alexander – hij was een goede vriend van Willems vader, onze Koning Willem I – als geschikte huwelijkskandidate naar voren geschoven. Na een reis van bijna een maand arriveerde kroonprins Willem met zijn vader Koning Willem I op 20 december 1815 in het Russische Sint-Petersburg, waar hij een huwelijksaanzoek aan Anna deed.

Na onderhandelingen op het gebied van geloofsovertuiging, werd overeengekomen dat zij het Russisch-orthodoxe geloof mocht blijven uitoefenen en dat eventuele kinderen, voortkomend uit het nog te sluiten huwelijk, Nederlands Hervormd zouden worden opgevoed. Later bezocht zij ook veel hervormde kerkdiensten.

Op 21 februari 1816, in het jaar waarop ons huidige metrieke stelsel wordt ingevoerd, trouwde de net 21 jaar geworden Prinses Anna met veel pracht en praal met een Russisch-orthodoxe dienst in de hofkapel van het Winterpaleis met onze latere koning Willem II, waarbij haar twee broers, de grootvorsten Nicolaas en Michaël de huwelijkskronen boven de hoofden van het echtpaar hielden. Aansluitend hierop werd in de Witte Zaal van het Winterpaleis in Sint-Petersburg, door de Waalse predikant De la Saussaye een bescheiden protestantse huwelijksdienst gehouden. De feestelijkheden rondom het huwelijk vonden plaats in het Rozenpaviljoen, dat zich in de paleistuin van het Pavlovsk-paleis nabij Sint-Petersburg bevindt en duurden ruim elf dagen. Het paar bleef daarna nog een half jaar in Rusland en nam deel aan vele luxueuze diners en festiviteiten. In de zomer vertrok het paar eerst naar Berlijn, waar de eerste ontmoeting tussen Anna en haar schoonmoeder Wilhelmina plaatsvond.

Na een reis via het Duitse Nassau mocht Anna op 22 augustus van datzelfde jaar voor het eerst voet op Nederlandse bodem zetten. Anna onderging een enorme cultuurschok toen ze in Nederland aankwam; de afstand tot het volk was in Nederland veel kleiner dan in haar geboorteland Rusland. De toeren door het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden moesten eerder dan gepland worden stilgelegd omdat Anna zwanger bleek te zijn.

Schoonvader Willem I had ondertussen Paleis Kneuterdijk in Den Haag gekocht voor het paar, waar ze kort daarna hun intrek namen. In de winter werd besloten om naar het voor hen gebouwde paleis, het huidige Academiënpaleis in Brussel te gaan. Belgie was in die tijd nog een deel van on Koninkrijk. Anna verbleef hier het liefst, want Brussel had meer pracht en praal dan de steden in het noorden van ons land; maar op wens van Koning Willem I wisselden ze hun verblijf af met het wonen in de paleizen in het noorden. Zo verbleven ze 's zomers ook afwisselend op paleis Tervuren en op Paleis Soestdijk, dat Willem ontvangen had als nationaal cadeau voor zijn optreden bij Quatre-Bras en Waterloo in de strijd tegen Napoleon. Tot de afscheiding van de Zuidelijke Nederlanden in 1830 woonde het kroonprinselijk paar voornamelijk afwisselend in 's-Gravenhage en Brussel.

Uit het huwelijk tussen Willem II en Anna Pawlovna werden vijf kinderen geboren:
* Willem, de latere koning Willem III (1817-1890)
* Alexander (1818-1848)
* Hendrik (1820-1879)
* Ernst Casimir (21 mei 1822 – Brussel, 22 oktober 1822)
* Sophie (1824-1897)

Anna bleek een heel een zorgzame moeder voor haar kinderen te zijn. Haar echtgenoot Willem II, had de opvatting dat de kinderen publiek onderwijs moesten volgen, maar Anna zag hier niets in.

De relatie tussen kroonprins Willem II en diens vader Willem I is nooit erg hartelijk geweest. In het jaar 1817, het jaar waarop James Monroe president van de Verenigde Staten werd, liepen de gemoederen tussen hen zo hoog op dat Anna overspannen taakte van alle familieproblemen.

Portret van Constant Polari, op 4 maart 1834 veroordeeld (Jean Zacherie Mazel, 1835) Bron: Rijksmuseum

Alhoewel Kroonprins Willem II in Brussel op handen werd gedragen, was hij in het noorden van ons land veel minder populair. Toch werd het vertoeven in het door Anna zeer geliefde Brussel bemoeilijkt. In de eerste plaats door de toenemende spanningen tussen noord en zuid, die later tot de Belgische Revolutie zouden leiden. Maar ook door andere drama's; zoals een door verhitte verwarmingsbuizen veroorzaakte grote brand in 1820, toen er ook in het Noord-Nederlandse rivierengebied een grote watersnoot ontstond. Naar verluidt kon de kroonprinselijke familie ternauwernood ontsnappen aan de vlammenzee. In 1829, het jaar waarin Felix Mendelsohn Bartholdy in Berlijn de eerste Matheus-Passion uitvoert, sinds de dood van de componist, zijn ook grote hoeveelheden Russische juwelen van Anna uit het Brusselse paleis ontvreemd. Anna beschuldigde haar man Willem II van grove nalatigheid, terwijl aan het hof werd gefluisterd dat buitenechtelijke relaties van Willem II er met de sieraden vandoor waren gegaan. Hij was Anna tijdens hun huwelijk niet altijd trouw geweest en heeft verschillende buitenechtelijke kinderen verwekt!

Constant Polari werkte in dienst van de prins van Oranje en werd op 8 maart 1834, (het jaar waarin in België de wet tot het oprichten van een nationaal spoorwegennet wordt uitgevaardigd; daarin beslist de staat een net van ongeveer 400 km aan te leggen), door het Hof van Assisen veroordeeld wegens de diefstal. (Zie portret hierboven)

Na 1830 maakte de uitgebroken Belgische Revolutie het leven van het kroonprinselijk paar in de Brusselse paleizen onmogelijk. Op 27 oktober 1830 vertrok Anna noodgedwongen voor het laatst uit Brussel. De rest van haar leven zou ze moeten vertoeven in het noorden en een hekel manifesteren aan het niet loyale zuiden.

Later in haar leven, na het overlijden van haar man Willem II nam haar schoondochter, met wie zij nooit goed had kunnen opschieten, de eerste plaats in aan het Nederlandse Hof. Daardoor zonderde zij zich steeds meer af in haar buitenverblijven, waardoor ze de weelde van het Russische hof van haar jeugd steeds meer ging missen. Toch maakte ze eens in de zoveel jaren de reis naar het verre Rusland.

Anna Paulowna in 1841, door Jean-Baptiste Van der Hulst

​Koningin der Nederlanden (1840-1849)​

In 1840 deed Koning Willem I der Nederlanden afstand van de troon, omdat hij zijn geplande omstreden tweede huwelijk met gravin Henriette d'Oultremont de Wégimont wilde doorzetten. Hierdoor werd Anna op 7 oktober 1840 koningin van ons land, het zelfde jaar waarin de Britse koningin Victoria huwt met prins Albert van Saksen-Coburg en Gotha. De inhuldigingsplechtigheid van Koning Willem II vond plaats op 28 november 1840 in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. De relatie tussen Willem II en zijn afgetreden vader Willem I zonk hierna echter opnieuw naar een dieptepunt. Na de troonsafstand hebben zij elkaar lang niet gezien. Verschillende familieleden ondernamen in de zomer van 1842, in hetzelfde jaar als het eerste pilsener bier wordt gebrouwen in de Tsjechische stad Pilsen door een zekere Josef Groll, een geslaagde verzoeningspoging. Willem II en Anna ontmoetten toen op Paleis Het Loo de ex-koning en zijn tweede vrouw. Willem I en Henriëtte noemden zich voortaan graaf en gravin van Nassau; waardoor koningin Anna het niet kon laten zich op haar allerfraaist uit te dossen, om zo zeer trots boven de gravin – een voormalige hofdame van Willem I – uit te steken.

In de rol van Koningin voelde en gedroeg Anna Pawlovna zich erg hoog verheven boven het volk. Ze liep altijd kaarsrecht en bij officiële verplichtingen doste zij zich graag heel fraai uit. Anna hield erg van etiquette en bleef bij karakterbotsingen altijd rustig. Door tijdgenoten werd de Koningin omschreven als, niet knap, maar zeer majesteitelijk, haar stem was zeer beschaafd en aangenaam en ze was iets te bleek, maar had ogen met veel uitdrukking. Aan het hof was de aanwezigheid van Anna duidelijk te merken. Zo stond het Nederlandse hof tijdens de regering van Koning Willem II bekend om zijn pracht en praal. Anna verklaarde dikwijls dat Holland in vergelijking met haar moederland Rusland veel kleiner was, maar het trof haar diep dat het Koninklijk Huis zo dicht bij het volk stond.

Begin 1849, in hetzelfde jaar als waarin Elizabeth Blackwell als eerste vrouw in de Verenigde Staten van Amerika een universitaire graad in de geneeskunde behaalde, begon Willem II zijn krachten te verliezen. Toen hij in maart in Tilburg was verslechterde zijn situatie zodanig dat de arts zijn vrouw inlichtte. Omdat de arts het niet verantwoord vond, werd zij niet bij haar echtgenoot gelaten. In de nacht van 17 maart 1849 stierf Willem II aan een hartstilstand. Anna was diep geschokt en wierp zich volgens ooggetuigen gillend op het levenloze lichaam van haar man. Ze was zich zeker bewust van het feit dat ze nu geen koningin meer was; de rol waarop ze zo trots was. In de dagen dat het lichaam van haar man opgebaard lag, heeft Anna Paulowna verscheidene dagen urenlang geknield voor het lijk doorgebracht.

Hierboven: Voor zover bekend de enige foto die ooit is genomen van Anna Pawlovna, genomen bij haar laatste reis naar Rusland, omstreeks het jaar 1855

Koningin-moeder (1849-1865)

Anna Paulowna, nu Koningin-moeder geworden, trok zich na het overlijden van haar man uit het openbare leven terug. Zij woonde afwisselend op Soestdijk en op Buitenrust in Den Haag, waar zij over een Russisch-orthodoxe kapel beschikte. Op Soestdijk fungeerde het gewezen jachthuisje van haar zoon prins Hendrik als kapel.

Herinneringen aan de regering van haar man, hield zij in veel van haar paleizen zo veel mogelijk intact. Na de dood van haar gemaal werd zij erg eenzaam. In de eerste plaats doordat in 1848, in hetzelfde jaar als waarin vier Friezen van Huins naar Huins schaatsen en onderweg alle elf Friese steden aandoen, ook haar lievelingszoon Alexander was overleden. Ook was de relatie met haar schoondochter en opvolger Sophie heel slecht. Toen er huwelijksplannen werden gemaakt tussen haar zoon Willem III en Sophie was zij zeer tegen het huwelijk tussen haar zoon en haar nichtje gekant geweest; ze beschouwde het naar de Russisch-orthodoxe norm als inteelt!

Vreemd genoeg was Anna juist voorstander van het huwelijk van haar dochter met Karl van Saksen-Weimar, de zoon van haar zuster Maria, die ook neef en nicht waren. Waarschijnlijk was zij tegen het eerstgenoemde huwelijk, omdat het nooit geboterd heeft tussen Anna en haar zuster Catharina (de moeder van Sophie) en was zij vóór het tweede genoemde huwelijk, omdat zij het uitstekend kon vinden met deze zuster (de moeder van Karl). Anna had er begrijpelijkerwijs ook veel moeite mee de koninginnenkroon, die zij negen jaar had gedragen, aan Sophie over te geven. In Rusland bleef immers de keizerin-weduwe de eerste plaats innemen aan het Hof......

In haar latere leven kreeg Anna Paulowna ook te maken met enorme financiële problemen. Het echtpaar had reeds jaren lang veel te veel geld uitgegeven, waardoor Koning Willem II grote schulden achterliet. Gelukkig kon Anna een groot deel van de schulden afkopen door haar riante vermogen en de Russische toelage die zij jaarlijks ontving. Om overige schulden nog verder af te kunnen betalen, wist Anna haar broer, de toenmalige Russische Tsaar Nicolaas I, zover te krijgen dat hij een groot aantal schilderijen uit het familiebezit van Oranje-Nassau aankocht. Dit is een van de oorzaken, waardoor er in de Hermitage te Sint-Petersburg een aanzienlijke collectie Hollandse meesters hangt, waaronder een aantal Rembrandts.

Monogram van koningin Anna

In 1854, het jaar waarin ook de Krim-Oorlog begon, werd de buitenplaats Bronbeek aangekocht door koning Willem III voor een prijs van 75.000 gulden. Bronbeek was naar verluidt in eerste instantie bedoeld voor zijn moeder, koningin Anna Paulowna, maar daarvoor is geen bewijs.

Haar laatste reis naar Rusland maakte Anna van november 1855 tot juni 1856. In de zomer van 1864, het jaar waarin bij een nachtelijke brand in het Rotterdamse Schielandshuis de schilderijencollectie van de verzamelaar Boymans grotendeels verlorengaat, werd zij bezocht door haar neef, Tsaar Alexander II van Rusland.

In een van de paleizen in Den Haag werd zij in februari 1865 ernstig ziek, dat was ook het jaar waarin William Booth de Christian Mission oprichtte, het latere Leger des Heils. Anna had last van een borstkwaal, die steeds erger werd. Dochter Sophie kwam over uit Saksen-Weimar-Eisenach en verpleegde haar moeder samen met schoondochter Amalia. Tot ieders verbazing stond ook schoondochter Sophie haar bij in deze moeilijke tijd. Op 1 maart overleed Anna Paulowna op 70-jarige leeftijd, 's middags om 16.38 uur in Den Haag.

Haar lichaam werd opgebaard in haar Russisch-orthodoxe kapel op Rustenburg. Anna werd niet gebalsemd. De nabestaanden waakten bij toerbeurt naast de kist. Schoondochter Sophie zei hierover: "..., de staat van ontbinding was al spoedig onbeschrijflijk, want tijdens haar ziekte had zij steeds overvloedig gegeten en gedronken (...) Dat ellendige lijk moet gedurende 17 dagen boven de aarde blijven staan."

De rouwdienst in Den Haag op 17 maart werd strikt uitgevoerd volgens de Russisch-orthodoxe wijze en verliep als volgt: Eerst werd er door drie Russisch-orthodoxe priesters, de aalmoezenier van Anna Paulowna, aartspriester A. Soedakov, de priester Izmajlov van de Griekse kerk in Amsterdam en de priester Ladynski van de kerk in Weimar een Goddelijke Liturgie gevierd, waarna de priesters bij de open kist de absolutie verleenden. De Koning, de Koningin en de prins van Oranje waren hier niet bij aanwezig. Wel de beide andere kinderen van Anna Paulowna, prins Hendrik der Nederlanden en prinses Sophie der Nederlanden. Daarna vertrok de begrafenisstoet te voet van Rustenburg naar Delft, waar Anna Paulowna werd bijgezet in de koninklijke Grafkelder van Oranje-Nassau in de Nieuwe Kerk te Delft. De bijzetting in Delft was protestants en werd gedaan door hofpredikant Gerrit Ruitenschild. Na Anna's overlijden is er in aanwezigheid van koningin Sophie, tot haar overlijden in 1877, jaarlijks een panichida (Russisch-orthodoxe requiemdienst) gehouden in de Haagse kapel, die gevestigd was in paleis Rustenburg, dat stond op de plaats waar nu het Vredespaleis is. 1877 is trouwens ook het jaar waarin in het Verenigd Koninkrijk de "Royal titles act" in werking treedt, die aan koningin Victoria de titel "Keizerin van India" gaf.

Testament

Bij testament werd haar vermogen van 1,5 miljoen gulden, gelijkelijk verdeeld over haar drie kinderen. Haar oudste zoon Willem kreeg daarnaast alle juwelen, waaronder die van Anna's moeder, evenals het Willemshospitaal in 's-Gravenhage. Haar dochter Sophie erfde ook de buitenplaatsen Rustenburg, Zorgvliet en Buitenrust. Haar jongste zoon Hendrik kreeg naast het geld de in haar bezit zijnde effecten, Paleis Soestdijk en het Czaar Peterhuisje in Zaandam.

Vernoemingen

De Anna Paulownaboom (Paulownia tomentosa) is naar haar genoemd. De voormalige gemeente Anna Paulowna in Noord-Holland is eveneens naar haar genoemd, net als de bijbehorende Anna Paulownapolder en het dorp Anna Paulowna. Het Anna Paulownaplein is een plein in het Zeeheldenkwartier in Den Haag, waar een bankje staat met een bronzen beeld van Anna Paulowna. De in 1817 in Zaandam opgerichte vrijmetselaarsloge draagt ook haar naam: Loge Anna Paulowna. De Anna Paulownatoren aan het Anna Paulownahof is een wooncomplex in Tilburg, een stad waar Willem II vaker verbleef. Anna Paulowna heeft Tilburg ook enkele keren bezocht.

Welnu, tot zover het betoog over Koningin Anna Paulowna. Als u hierin een link met Alblasserdam verwachtte, dan bent u tot zover dus bedrogen uitgekomen, maar uw columnist heeft wel lekker zijn geschiedenis liefhebberij kunnen kunnen uitvoeren.

Maar hoe zit het nu met die link met Alblasserdam? Wel, leest u rustig verder.........

-.-

Anna Paulowna is namelijk dus ook een dorp en een voormalige gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Holland. De kern telde in 2021 8.410 inwoners. Bij een fusie werd Anna Paulowna op 1 januari 2012, het jaar waarin tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen Barack Obama op 6 november werd herkozen, onderdeel van gemeente Hollands Kroon, waarvan het de hoofdplaats is geworden.

Maar wat is nu de connectie van Anna Pawlona, het dorpje,met Alblasserdam?

Welnu, die connectie is Jan den Ouden, geboren in Alblasserdam op 16 juli 1938, het jaar waarin de Amerikaanse chemicus Roy Plunkett bij toeval Teflon ontdekt en overleden Jan den Ouden is overleden op 31 december 2016, het jaar waarin Nederland voorzitter van de Europese Unie was. Hij was een Nederlands politicus van de VVD.

Jan den Ouden studeerde aan een kweekschool, maar trad in dienst bij een staalbedrijf waar hij werkte als adjunct-directeur. Daarnaast was hij enige tijd wethouder in zijn geboorteplaats Alblasserdam, voor hij in maart 1977, het jaar van de grote vliegramp op Tenerife, benoemd werd tot burgemeester van Anna Paulowna. dit is dus de connectie tussen Alblasserdam en Anna Paulona. Vanaf maart 1998, het jaar waarin er ijs op de Maan wordt ontdekt, fungeerde locoburgemeester Loes de Zeeuw-Lases enkele maanden als waarnemend burgemeester van Anna Paulowna en in augustus 2000, het jaar van de vuurwerkramp in Enschede, ging Jan den Ouden vervroegd met pensioen. Hij overleed eind 2016 op 78-jarige leeftijd. Dat was het jaar waarin Max Verstappen zijn eerst Grand Prix won..........

Tot zover deze Column, het is toch nog een redelijk uitgebreid tussendoortje geworden..

Dank aan allen, die de gegevens die ik gebruikt heb, ooit op het grote net geplaatst hebben en er zo een onuitputtelijke bron van wijsheid van hebben gemaakt.

Vriendelijke groet,

Uw Columnist.

Column nummer 85.